فارس - فیروزآباد - آتشکده اردشیر
یکی از مهم ترین آثار برجای مانده از دوره ساسانیان «آتشکده ها» هستند که محل عبادت و نیایش زرتشیان به شمار می آیند. در واقع این بناها مکانی مقدس برای نگهداری آتش مقدس و انجام مراسم مذهبی زرتشتیان است. تاریخ تاسیس آتشکده ها همزمان با زمان ظهور زرتشت می باشد. با بررسی معماری این بناها و وجود سه آتش بزرگ «آذرفرنبغ»، «آذر گشنسپ» و «آذربرزین مهر» به نظر می رسد، آتشکده ها متعلق به سه طبقه اجتماعی در دوره ساسانی بوده است. یعنی : «آذر فرنبغ» متعلق به موبدان بوده و در کاربان پارس در مسیر بندعباس- دارابگرد قرار دارد، آتشکده «آذر گشنسپ» به پادشاهان و آرتشتاران و بزرگان اختصاص داشت و محل آن در شهر شیزباگنزگ در کنار دریاچه ارومیه بود و سومین آتشکده «آذربرزین مهر» متعلق به کشاورزان و پیشه وران بود و در کوه های ریوند در شمال غربی نیشابور قرار داشت. با وجود تفاوت هایی که در معماری این بناها دیده می شود ولی هر آتشکده از چهار ضلعی که در چهار ضلع آن چهار درگاه طاقدار وجود دارد، تشکیل شده است که بر روی این فضای چهار ضلعی گنبدی با نام چهار طاقی قرار گرفته است و محل سوختن آتش مقدس نیز در وسط بنا در نظر گرفته شده است.
علاوه بر اینکه آتشکده ها محل نگهداری آتش مقدس بود، مردم از آن جا به عنوان امانت سرا استفاده می کردند. از آن جا که موبدان مورد احترام و اعتماد مردم بودند، مردم اموال خود را به آن ها می سپردند و موبدان این امانات را در مکان هایی که در زیر آتشکده ها برای این منظور و به قصد حفاظت از دید دزدان تعبیه شده بود نگهداری می کردند.
آتشکده ها بیشتر در مکان ها بلند تاسیس می شدند تا برای مردم قابل رویت باشد. اوج شکوفایی تاسیس آتشکده ها در زمان ساسانیان بود. ولی با پیروزی مسلمانان و پس از مسلمان شدن ایرانیان بیشتر این بناها یا ویران شدند و یا به مکان هایی چون مساجد و امام زاده ها تبدیل شدند.
مهم ترین آتشکده های موجود در ایران عبارتند از: آتشکده تمر در قریه تمرارومیه، آتشکده آذرباد در تبریز، آتشکده آناهیتا یا معبد آناهیتا در کنگاور کرمانشاه، آتشدان سنگى در سمیرم، آتشکده کاریان در شیراز، آتشکده صمیکان در شیراز، آتشکده اردشیر در استخر استان فارس، آتشکده آذرجو در داراب، آتشکده آذرخش یا مسجد سنگی در داراب، آتشکده درمهر در یزد، آتشکده ورهرام یا بهرام در یزد، آتشکده قدمگاه در جهرم، آتشکده آبادى صح و قوشه در دامغان، آتشکده بازه هور در روستاى رباط تربت‌حیدریه، آتشکده بزرگ جره در کازرون، آتشکده پاسارگاد در شیراز، آتشکده چهار طاقى چهار قاپو در قصرشیرین، آتشکده دره شهر در دره‌شهر، آتشکده ساسانى نطنز در نطنز، آتشکدهٔ فرازمرا‌آور خذایا در کازرون، آتشکده فراش بند در فیروزآباد. آتشکده بردسوره در توس خراسان، آتشکده سیروان، آتشکده نیاسر در کاشان، آتشکده کرکویه در سیستان، آتشکده خوار اصفهان.
آتشکده آذرگشنسب یا تخت سلیمان
آتشکده آذرگشنسب از مشهورترین و بزرگ ترین آتشکده های فلات ایران است که در آذربایجان غربی و در ۴۹ کیلومتری شمال شرق شهر تکاب قرار دارد. این آتشکده در ضلع شمالی دریاچه ارومیه قرار دارد و دارای چهارطاق با محراب آتش و راهروهای مخصوص مراسم عبادی در اطرافش تشکیل شده است. آتشکده آذرگشسب که بعد از دوره ی ایلخانان «تخت سلیمان» نامیده شده، یکی از سه آتشکده مقدس حافظ جهان به شمار می رفت. از دیگر مجموعه های این آتشکده می توان به: ایوان بلند ساسانی معروف به ایوان خسرو با آجر قرمز و ملات ساروج، معبد آناهیتا، هشت ظلعی دوره ایلخانی، بقایای کاخ های دوره ایلخانی و تالار شورا اشاره کرد.
براساس افسانه های ایرانی دلیل نام گذاری این آتشکده به آذرگشنسب این است که: کيخسرو به هنگام گشودن بهمن دژ در نيم روز با تيرگي شبانه که ديوان با جادوي خود پديد آورده بودند، روبرو شد.آنگاه آتشي بر يال اسب وي فرود آمد و جهان را ديگر باره روشن کرد و کيخسرو پس از پيروزي و گشودن بهمن دژ، به پاس اين ياوري اهورايي، آتش فرود آمده را آنجا بنشاند و آن آتش و جايگاه به نام «آتش اسب نر» یعنی «آذرگشسب» يا «آذر گشنسب» ناميده شد. بنابراین این بنا دارای قدمتی ۳ هزار ساله است و در زمان حکومت هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان از ارزش و شکوه ویژه ای برخوردار بود.
آتشکده آذرگشنسب یا تخت سلیمان در سال ۱۳۸۲ به عنوان چهارمین اثر باستانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
آتشکده نیاسر
آتشکده نیاسر در ارتفاعات کرکس و مشرف به دشت و روستای نیاسر کاشان، واقع شده است. باستانشناسان، ساخت این آتشکده را به اردشیر بابکان، موسس سلسه ساسانی نسبت می دهند و آن را اولین معبد و آتشکده ای می دانند که به وسیله ساسانیان در اوج رواج دین و آیین زرتشتی در ایران ساخته شده است.
آتشکده نیاسر دارای طول و عرض ۱۴ در ۱۴ متر و به شکل چهار طاقی می باشد که با سنگ و ملات گچ ساخته شده است. گنبد اصلی بنا دارای شکل تخم مرغی است. در وسط چهار طاقی گودالی برای روشن کردن آتش وجود دارد. بنای این آتشکده سمبل چهار عنصر اصلی باد، آب، خاک و آتش است و هر کدام از ستون ها دقیقاً یکی از ۴ جهت اصلی را نشان می دهد.
آتشکده نیاسر با شماره ۳۱۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.
آتشکده اسپاخو
آتشکده اسپاخو از کهن ترین آتشکده های برجای مانده از دوران ساسانیان در استان خراسان شمالی است. این آتشکده در کنار روستایی به همین نام یعنی اسپاخو در شهرسستان مانه و سلمقان بر بالای تپه ای بلند در دامنه جنگلی از کاج و سرو ساخته شده است. معماران ساسانی سقف این آتشکده را به صورت گنبدی شکل و با مصالحی چون لاشه سنگ و ملات ساروج ساخته اند. بنای سنگی آن شامل یک ایوان در ضلع شرقی با طاقی گهواره ای شکل است.
آتشکده اسپاخو در فهرستا میراث ملی به شماره ۱۵۷۹ به ثبت رسیده است.
آتشکده تخت رستم، از آتشکده های مهم دوران ساسانیان به شمار می آید که در بالای کوه مخروطی شکل از جنس آنذریت و سنگ های آتشفشانی به نام کوه تخت رستم واقع شده است. این آتشکده که در ارتفاع ۱۳۱۸ متر کوه ساخته شده است در جنوب غربی شهرستان شهریار و در دهستان جوقین و در کنار روستای قجر به صورت تختگاه با مصالحی چون سنگ وملات گچ سنتی بنا گردیده است.
آتشکده تخت رستم، برای انجام مراسم آتش توسط موبدان زرتشتی احداث شد. این آتشکده از دو صفه یا تخت گاه تشکیل شده که یکی از صفه ها در قله صخره و دیگری در ارتفاع پایین تر قرار گرفته است. موبدان زرتشتی بر روی صفه اول که در فضای آزادی قرار دارد آتش روشن می کردند و در صفه دوم مراسم مذهبی انجام می دادند. در پایین تر از تخت گاه دوم نیز یک بنای گنبدی شکلی وجود دارد که باستان شناسان احتمال می دهند که آتش مقدس در آن جا نگهداری می شد.
آتشکده باستانی تخت رستم در ۲۹ آذر سال ۱۳۱۶ با شماره ۳۰۳ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت ملی رسید.
هنرمندان 
