مقاله درباره دهه فجر و ۲۲ بهمن

وقایع ۱۲بهمن از ایام‌الله دهه فجر

۱۲بهمن روز ورود روح‌الله خمینی به ایران-در این روز بزرگترین استقبال تاریخ در تهران برگزار شد؛ بطوری که طول جمعیت استقبال کننده از آیت‌الله خمینی به ۳۳ کیلومتر رسیده بود. در ساعت ۹:۵۰ دقیقه بامداد روز دوازدهم بهمن هواپیمای حامل خمینی در میان تدابیر شدید امنیتی در فرودگاه مهرآباد برزمین نشست. خمینی پس از ورود به فرودگاه و ایراد سخنرانی طبق برنامه‌ای که از قبل تنظیم شده بود عازم گورستان بهشت زهرا شد…

خمینی در میان استقبال گسترده مردم تهران در ساعت یک بعد از ظهر وارد قطعه ۱۷ که مدفن شهدای انقلاب بود شد و سخنرانی خود را ایراد نمود…

وقایع ۱۴ بهمن از ایام‌الله دهه فجر
روز شنبه ۱۴ بهمن از ایام‌الله دهه فجر در محل مدرسه شماره ۲ علوی یک مصاحبه مطبوعاتی با حضور قریب به سیصد خبرنگار ایرانی و خارجی برگزار شد که در آن ابتدا خلاصه‌ای از نظریات آیت‌الله خمینی خوانده شد؛ سپس سوالات خبرنگاران آغاز گردید که خلاصه‌ای از پاسخ خمینی به این شرح بود:
«کاری نکنند که مردم را به جهاد دعوت کنم، اگر موقع جهاد شد می‌توانیم اسلحه تهیه کنیم. دولت را بزودی معرفی خواهیم کرد. اعضای شورای انقلاب تعیین شده‌اند. از ارتش می‌خواهم هرچه زودتر به ما متصل شود. ارتشیان فرزندان ما هستند، ما به آنها محبت داریم باید به دامان ملت بیایند. قانون اساسی که تدوین شده به آراء عمومی گذاشته می‌شود تمام اتباع خارجی بطور آزاد در ایران زندگی خواهند کرد. »

وقایع روز ۱۶ بهمن از ایام‌الله دهه فجر
روز ۱۶ بهمن و تعیین دولت موقت-خمینی در روز ۱۶ بهمن طی فرمانی مهدی بازرگان را به عنوان نخست وزیر موقت تعیین و معرفی کرد. عصر همان روز در سالن سخنرانی مدرسه علوی یک مصاحبه مطبوعاتی بین‌المللی ترتیب داده شد، در این جلسه بازرگان برنامه و وظایف دولت موقت را تشریح کرد و افزود برگزاری همه پرسی درباره تغییر رژیم، برگزاری انتخابات مجلس موسسان و انجام انتخابات مجلس از وظایف این دولت است.

وقایع روز ۱۹ بهمن از ایام‌الله دهه فجر
روز نوزدهم بهمن ماه بزرگ‌ترین راه پیمایی انقلاب صورت گرفت. در قطعنامه پایانی راه پیمایی نخست وزیری مهدی بازرگان توسط تظاهرکنندگان تایید شد.

وقایع ۲۰ بهمن از ایام‌الله دهه فجر

در روز ۲۰ بهمن ماه که مصادف با روز جمعه بود، مردم در دانشگاه تهران اجتماع کرده بودند تا سخنرانی رییس دولت موقت را استماع نمایند. در همین هنگام در غرب تهران درگیری شدیدی صورت گرفت؛ عده زیادی از افراد گارد شاهنشاهی به پادگان همافران نیروی هوایی حمله بردند و به محض آغاز درگیری آنان عده زیادی از جوانان وابسته به جناح‌های مختلف به نفع همافران وارد صحنه درگیری شدند. این درگیری خونین ده‌ها نفر کشته و مجروح بر جای گذاشت ولی در نهایت همافران توانستند حلقه محاصره نیروهای گارد را بشکنند.

وقایع ۲۱ بهمن از ایام‌الله دهه فجر
روز بیست و یکم بهمن ماه روز نبرد مسلحانه همه جانبه مردم و نیروهای دولتی بود. درگیری خونین مردم و لشگر گارد در این روز به اوج خود رسید؛ و جنگ تانک‌ها با مردم مسلح باعث کشته و زخمی شدن صدها نفر شد. آیت‌الله خمینی تهدید کرد در صورت عدم جلوگیری از کشتار لشگر گارد حکم جهاد خواهد داد.در اینروز چندین کلانتری توسط گروههای مسلح مردمی تسخیر شدند که در نتیجه آن مقادیر زیادی اسلحه به دست مردم افتاد. در همین روز فرمانداری نظامی تهران اعلامیه شماره ۴۰ را انتشار داد؛ بموجب این اعلامیه رفت و آمد مردم از ساعت ۱۶:۳۰ تا ۵ بامداد ممنوع اعلام شد. در پی اعلامیه مزبور اعلامیه دیگری صادر و منع عبور و مرور تا ساعت ۱۲ بامداد تمدید شد. مردم عملاً مقررات حکومت نظامی را باطل ساختند و تا صبح در خیابان‌ها با ایجاد حریق و راه بندان‌های متعدد مانع حرکت قوای نظامی می‌شدند.

وقایع ۲۲ بهمن از ایام‌الله دهه فجر
۲۲ بهمن از ایام‌الله دهه فجر ،در این روز به ترتیب زندان اوین، ساواک، سلطنت آباد، مجلسین سنا و شورای ملی، شهربانی، ژاندارمری و ساختمان زندان کمیته مشترک به تصرف مردم در آمد.در تسخیر شهربانی سپهبد رحیمی فرماندار نظامی تهران به دست انقلابیون مسلح افتاد. پادگان باغشاه و دانشکده افسری، دبیرستان نظام، زندان جمشیدیه، پادگان عشرت آباد و پادگان عباس آباد یکی پس از دیگری تسلیم شدند و آخرین مرکزی که به تصرف درآمد رادیو و تلویزیون بود.

تصمیم شورای عالی ارتش(مقاله دهه فجر)
ساعت ۱۰ بامداد روز ۲۲ بهمن شورای فرماندهان نیروهای مسلح در ستاد مشترک تشکیل گردید. نظامیان حاضر در جلسه عبارت بودند از: عباس قره باغی، جعفر شفقت، حسین فردوست، هوشنگ حاتم، ناصر مقدم، عبدالعلی نجیمی، احمدعلی محققی، عبدالعلی بدره‌ای، امیرحسین ربیعی، کمال حبیب اللهی، عبدالمجید معصومی، جعفر صانعی، اسدالله محسن زاده، حسین جهانبانی، محمد کاظمی، خلیل بخشی آذر، علی محمد خواجه نوری، پرویز امینی افشار، امیر فرهنگ خلعتبری، محمد فرزام، جلال پژمان، منوچهر خسروداد، ناصر فیروزمند، موسی رحیمی لاریجانی، محمد رحیمی آبکناری و رضا وکیلی طباطبایی.ریاست شورای عالی ارتش بر عهده عباس قره باغی بود. پس از گزارش فرماندهان نیروها از وضعیت موجود بحث پیرامون همبستگی ارتش با مردم آغاز شد؛ اکثرا موافقت خود را اعلام نمودند و سرانجام اعلامیه‌ای مبنی بر بی طرفی ارتش تهیه و بامضا رسید. پس از تصمیم شورای عالی، ساعت یک بعد از ظهر خبر تصمیم شورای عالی ارتش در اختیار رادیو و تلویزیون گذاشته شد. رادیو ایران برنامه عادی خود را قطع و اعلامیه را قرائت کرد. لحظه‌ای بعد نیروهای انقلاب محوطه صدا و سیما را تصرف نمودند و خبر سقوط رژیم سلطنتی پهلوی از صدا و سیما اعلام شد.

مقدمه

بررسی تحلیلی تاریخ دو قرن اخیر ایران ، بخصوص سالهای پس از ۱۳۰۰ از جهات بسیاری حائز اهمیت است . چگونگی نفوذ ،‌ حضور و سلطه استعمار و جابه‌جایی دو امپراتوری استعماری و چگونگی برخورد جریانهای فکری مختلف با مسائل سیاسی و فرهنگی و همچنین نقش مردم از زمانهای مختلف و تاثیر حضور آنان در تحولات سیاسی ـ اجتماعی ، برای سیاستگزاران و مدیران کشور بشدت مورد نیاز می‌باشد.علل و عوامل شکل‌گیری و چگونگی روند انقلاب اسلامی از دهه ۴۰ تا کنون همچنان مورد بحث و بررسی و اختلاف نظر می‌باشد. هر یک از گروهها و جریانهای سیاسی و اعتقادی به گونه‌ای موضوع را تجزیه وتحلیل و نتیجه گیری کرده‌اند…

اگر چه بسیاری سعی کرده‌اند این انقلاب را در ردیف سایر انقلابها و تحولات معمول دنیا بدانند اما در عمل نظرات آنان با واقعیتها فاصله زیادی دارد. زیرا نیروی این انقلاب مردمی و اسلامی بدون هیچ‌گونه مرزبندی طبقاتی و گروهی بوده و ایدئولوژی ان اسلام ناب محمدی صلی الله علیه و آله می‌باشد که سازش با نظامهای رایج دنیا ندارد و رهبری آن توسط یکی از مردان کم نظیر تاریخ حضرت امام خمینی (رحمت الله علیه) با ویژگیهای خاص خود بود. به همین دلیل جریانات و تحولات قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی مخالف غالب تحلیها و پیش بینی‌های سیاستمداران وتحلیگران سیاسی بود.واقعیت این است که دنیا با چنین انقلابی آشنایی نداشت و لذا در برخورد با آن نیز شیوه‌ها و روشهای معمول را به کار می‌گرفت که کارآیی و تاثیر چندانی در سیر جریان دیده نشد. اگر نظرهای مختلفی که در مورد علل تکوین وداوم انقلاب مطرح شده تدوین شود طبعاً صاحبنظران داخلی تائید می‌کنند، این است که عوامل اساسی انقلاب عبارتند از :
۱٫ رهبری حضرت امام خمینی (رحمت الله علیه) رهبر کبیر انقلاب اسلامی و بنیانگذار جمهوری اسلامی که با شیوه‌ای استثنایی و فوق‌العاده‌ رهبری و فرماندهی را به عهده گرفتند و تا پیروزی نهایی هدایت جریانات را به نحو احسن انجام دادند. ویژگیهای شخصی و رهبری امام خود موضوع بحثی جدید در جامعه شناسی سیاسی می‌باشد.
۲٫ حضور یکپارچه و متحد مردم در تمامی صحنه‌ها قبل و بعد از پیروزی انقلاب اسلامی ، آن چنان توان و قوتی ایجاد نمود که هیچ‌گونه امکانی برای مقابله با آن در اختیار رژیم شاه و اربابانش نبود.
۳٫ اعتقاد به اسلام و موازین و ارزشهای آن و همچنین عشق به خاندان پیامبر و اسوه بودن آنان برای مردم و الهام از زندگی و شهادت آنان در راه خدا خصوصاً درس گرفتن از عاشورا، آن چنان تحولی به وجود آورد که نه تنها برای خارجیان بلکه برای سران و کارگزاران سیاسی ـ امنیتی رژیم شاه هم بخوبی شناخته شده نبود.
به همین دلیل در کلیه تجزیه و تحلیهای سیاسی و اقتصادی و امنیتی اعتقادات مردم و نقش ونفوذ علما مورد توجه نبود واتفاقاً‌ مهمترین انگیزه انقلاب هم بی‌اعتنایی و تضعیف اسلام در امور مختلف کشور توسط رژیم شاه بود.بعضی تلاش کرده‌اند تا مدرنیسم و صنعتی شدن، توسعه ارتباطات و مبادلات با غرب را علت اصلی بروز انقلاب اسلامی تحلیل و تبلیغ نمایند اما واقعیت این است که مقابله با مظاهر فاسد فرهنگ غرب و تهاجم همه جانبه سلطه استعماری برای از بین بردن هویت اعتقادی و فرهنگی یکی از عوامل اصلی انقلاب مردم مسلمان بود. زیرا اسلام با روابط مناسب و سازنده و مبادلات منطقی مخالف نیست بلکه تایید کننده و مشوق است.به طور خلاصه می‌توان گفت ۲۲ بهمن ۱۳۵۷ نه تنها سرآغاز دوران جدیدی در تاریخ تحولات ایران بود، بلکه تغییرات زیادی را در سطح منطقه و در سطح بین‌المللی به دنبال داشته است .

مفهوم انقلاب

مطالعه نظام‏مند مفهوم جدید انقلاب، از قرن نوزدهم میلادی آغاز شد. در فرهنگ‏های سیاسی و علوم سیاسی، انقلاب را چنین تعریف می‏کنند: «سرنگونی یک نظام اجتماعی کهنه و فرسوده و جای‏گزین کردن آن با نظام اجتماعی نو و مترقی» یا «سرنگونی حکومت طبقه یا طبقات رو به زوال و جای‏گزین کردن آن با نظام اجتماعی جدید». در برخی موارد هم برای تعریف عام انقلاب که هر نوع تحول اساسی را در بربگیرد، آن را چنین تعریف می‏کنند: «هر نوع تحول کلی و اساسی».

انقلاب از دیدگاه اسلام

دیدگاه اسلام در مورد انقلاب، با تفسیر و تحلیل غربی و مارکسیستی آن کاملاً تفاوت دارد. در تحلیل اسلامی، مهم‏ترین عامل انقلاب، آرمان‏خواهی و عقیده به مکتبی است که نخست گروه پیشرو و مجاهدان را وارد میدان مبارزه انقلابی می‏کند و سپس با بسیج توده‏های گسترده مردم، انقلاب را به درون جامعه کشانده، از طریق توده‏های مردم به پیروزی می‏رساند. از دیدگاه اسلام، انقلابْ نوعی جهاد داخلی است که در آن گروهی برای خدا می‏جنگند و گروه دیگر مانع راه خدایند.

انقلاب اسلامی

در انقلاب اسلامی، عناصر فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی هر کدام به گونه‏ای تأثیر گذارند. نیز در کنار این عناصر، بر خشم قهرآمیز مردم تکیه می‏شود. البته می‏توان ویژگی‏های اصلی انقلاب اسلامی را در تعریف زیر مطالعه کرد: «انقلاب اسلامی، دگرگونی بنیادی در ساختار کلی جامعه و نظام سیاسی آن، منطبق بر جهان‏بینی و موازین و ارزش‏های اسلامی و نظام امامت و بر اساس آگاهی و ایمان مردم، و نیز حرکت پیشگام صالحان و قیام قهرآمیز توده‏های مردم است».

فرایند انقلاب اسلامی

مقام معظم رهبری در پیام خود به مناسبت بیستمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی در سال ۱۳۷۷ چنین می‏فرماید: «امام بزرگوار ما با تکیه به تعالیم اسلام ناب محمدی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم ، و با اعتماد به ایمان دینی مردم، و با شجاعت و اخلاص و توکل کم‏نظیر خود، راه مبارزه را در میان سختی‏ها و مصائب طاقت‏فرسا گشود و پیش رفت و صبورانه و پیامبرگونه ذهن و دل مردم را با واقعیت‏های تلخ و راه علاج آن آشنا کرد. ملت ایران که از اولین قدم‏ها به ندای این مرد الهی و روحانی گوش فرا داده و به منطق حق و درس روشنگر او دل بسته بودند، با انگیزه نیرومند ایمان و عشق به اسلام، فداکاری‏ها و جان‏فشانی‏های فراموش‏ناشدنی کردند. امام بزرگوار ما در این مدت، در عین هدایت مردم و گستردن دامنه آگاهی همگانی و کشاندن توده میلیونی به مبارزه، اندیشه حکومت اسلامی را نضج و قوام بخشید و در مقابل دو مکتب رایج سیاسی عالم… راه اسلامی را مطرح کرد که در آن بر دو عنصر دین و انسان به طور اساسی تکیه شده و ایمان دینی و اراده مردمی بزرگ‏ترین شاخصه آن است».

ماهیت انقلاب اسلامی

بزرگ‏ترین تحول قرن بیستم

با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، بزرگ‏ترین تحول جهانی قرن بیستم به وقوع پیوست. بنیان گذار این انقلاب با قیام خود، غرور ملت‏های مستضعفی را که سالیانی مدید مورد ظلم قرار گرفته بودند، به آنان باز گرداند. او نه تنها سرنوشت کشورش را تغییر داد، بلکه میلیون‏ها انسان گم‏گشته در برهوت جاهلیت عصر مدرن را به بازگشتی دوباره به معنویت و یکتاپرستی فراخواند.
پیروزی انقلاب اسلامی، چه در داخل و چه در خارج از کشور، ناظران را با پدیده‏ای تازه در صحنه سیاسی جهان روبه‏رو ساخت. این پدیده بنا به ماهیت، اهداف و سرنوشت خود، در هیچ‏یک از معیارهای سیاسی جهان نمی‏گنجد.

انقلاب آزادی‏بخش

از آنجا که انقلاب‏های آزادی‏بخش ملی، بر ضد سلطه امپریالیستی شکل می‏گیرد و رژیم شاه در ایران نیز در طول انقلاب به عنوان رژیم دست نشانده امپریالیسم آمریکا بود، برخی آن را به عنوان حرکتی ضدامپریالیستی و در گروه انقلاب‏های آزادی‏بخش ملی قرار می‏دهند. اما با وجود جنبه ضدامپریالیستی انقلاب و نیز وابستگی رژیم پهلوی از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ به حمایت‏ها و کمک‏های مستقیم آمریکا، از آنجا که اصطلاح «انقلاب آزادی‏بخش» به جنبش‏هایی گفته می‏شود که بر ضد سلطه مستقیم خارجی شکل می‏گیرد، کاربرد آن در مورد انقلاب ایران چندان راهگشا نیست.

انقلاب اجتماعی

اصطلاح انقلاب اجتماعی، درباره انقلاب‏هایی به کار می‏رود که بر اثر آنها تحولات ساختاری اقتصادی ـ اجتماعی چشم‏گیری شکل می‏گیرد. برخی چون اِسکاچْپول که تحولات اجتماعیِ ناشی از انقلاب‏ها را به شکل وسیع‏تر تعریف می‏کنند، بر آن‏اند که انقلاب ایران، انقلابی اجتماعی است؛ زیرا با دگرگونی‏های ساختاری و ارزشیِ وسیعی همراه بوده است.

انقلاب اسلامی و همگانی

از آنجا که انقلاب ایران به روشنی بر جنبش سراسری و چند طبقه‏ای متکی بود، بسیاری از تحلیلگرانِ انقلاب، آن را انقلابی مردمی یا مردمگرا می‏دانند. تردیدی نیست که انقلاب ایران از نظر نوع ائتلاف قشرهای مختلف اجتماعی در آن، پدیده‏ای کم‏نظیر به شمار می‏آید و به همین دلیل «انقلاب مردمی» قلمداد کردنِ آن جایز به نظر می‏رسد. البته انقلاب ایران بیشتر از هر عنوانی با نام «انقلاب اسلامی» مطرح شده است. به نظر می‏رسد که با توجه به گفتمان حاکم بر انقلاب ایران، رهبری انقلاب و همچنین شکل دولت و روابط اجتماعی بعد از آن، جا دارد که انقلاب ایران به عنوان انقلاب اسلامی مطرح شود.

زمینه‏های تأثیرپذیری جنبش‏های اسلامی از انقلاب اسلامی ایران

انقلاب اثرگذار

انقلاب اسلامی ایران بر جنبش‏های سیاسی ـ اسلامیِ معاصر تأثیر گذاشت؛ زیرا موارد مشترک فراوانی بین انقلاب اسلامی ایران و این جنبش دیده می‏شود که این تأثیر را فراهم آورد. این زمینه‏ها که از آنها به عنوان عامل همگرایی یا عناصر همسویی و همرنگی نیز می‏توان یاد کرد، عبارت است از عقیده مشترک، دشمن مشترک، هدف مشترک، وحدت‏طلبی و مردم‏گرایی.

عقیده مشترک

انقلاب اسلامی ایران، همانند هر جنبش اسلامی دیگر، به یگانگی خدا و رسالت پیامبر اکرم صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم معتقد است، کعبه را قبله آرزوهای معنوی خود می‏داند، قرآن را کلام خداوند و منجی بشر گمراه می‏پندارد، و به دنیای پس از مرگ و صلح و برادری و برابری ایمان دارد؛ همان گونه که امام خمینی رحمه‏الله فرمود: «در کلمه توحید که مشترک بین همه است، در مصالح اسلامی که مشترک بین همه است، با هم توحیدِ کلمه کنید».

دشمن مشترک

انقلاب اسلامی و جنبش‏های اسلامی، دشمن مشترکی دارند. این دشمن مشترک که همان استکبار جهانی به سرکردگی آمریکا و اسرائیل است، همانند کفار قریش، مغولان وحشی، استعمارگران اروپایی و صرب‏های نژاد پرست و…، کیان اسلام را تهدید می‏کند. در مقابل، انقلاب اسلامی با طرح شعار «نه شرقی نه غربی» عَلَم مبارزه بر ضد دشمن مشترک جهان اسلام را به دوش گرفته است.

هدف مشترک

هدف انقلاب اسلامی ایران و جنبش‏های اسلامی معاصر، برچیده شدن فساد، اجرای قوانین اسلام، استقرار حکومت اسلامی در جامعه مسلمانان، و به اهتزاز درآوردن پرچم لا اله الا الله در سراسر جهان با تکیه بر قدرت الهی و توده‏های مردم است. البته برخی از جنبش‏های سیاسی معاصر، فقط عمل به احکام اسلام را در کشورهای خود می‏خواهند و برخی نیز خواستار تشکیل حکومتی مستقل، بدون تأکید بر شکل اسلامی حکومت هستند.
بنابراین می‏توان گفت که جنبش‏های اسلامی معاصر، حیات خود را مدیون انقلاب اسلامی هستند؛ زیرا انقلاب اسلامی به اسلام و مسلمانان حیاتی تازه بخشید، آنان را از عزلت و حقارت نجات داد و اسلام را به عنوان تنها راه‏حل برای زندگی سیاسی مسلمانان مطرح ساخت.

وحدت‏طلبی و مردم‏گرایی

تکیه و تأکید انقلاب اسلامی و رهبری آن بر لزوم وحدت همه قشرها و همه مذهب‏های اسلامی در نیل به پیروزی در صحنه داخلی و خارجی، زمینه گرایش جنبش‏های اسلامی معاصر به سوی انقلاب اسلامی است؛ زیرا انقلاب اسلامی با الگو قرار دادن اسلام ناب محمدی صلی‏الله‏علیه‏و‏آله‏وسلم ، هیچ تفاوتی بین مسلمانان سیاه و سفید، و غربی و شرقی قائل نیست و بر جنبه‏های اختلاف برانگیز در بین مسلمانان پافشاری نمی‏کند؛ بلکه با برگزاری هفته وحدت، برپایی روز قدس، صدور فتوای امام خمینی رحمه‏الله علیه سلمان رشدی و…، در راه اتحاد مسلمانان گام برداشته است. به همین دلیل، انواع گروه‏های غیرشیعی و حتی جنبش‏های آزادی‏بخش غیراسلامی، انقلاب اسلامی ایران را الگوی خود قرار داده‏اند. مردمگرایی انقلاب اسلامی نیز، عاملی در گسترش انقلاب و پذیرش آن از سوی ملت‏های مسلمان بوده است.

تأثیر انقلاب اسلامی ایران بر جنبش‏های سیاسی اسلامی

انقلاب اسلامی ایران بر حرکت‏های اسلامی معاصر، تأثیر فراوانی گذاشته است که از آن جمله می‏توان به بازتاب سیاسی و فرهنگی آن اشاره کرد.

الف) بازتاب سیاسی

یکی از مهم‏ترین دستاوردهای انقلاب اسلامی ایران، تجدید حیات اسلام در جهان است. به بیان دیگر، عمر دوره‏ای که اعتماد به نفس در میان مسلمانان از بین رفته و خواهان هضم شدن در هویت جهانی بودند، به پایان رسید و انقلاب اسلامی آن اعتماد به نفسی که روزگاری پشتوانه تمدن بزرگ اسلامی بود، احیا و بارور کرد.
این تجدید حیات اسلام، آثار مختلفی را برای جنبش‏های اسلامی به ارمغان آورد. یکی از این آثار، انتخاب اسلام به عنوان بهترین و کامل‏ترین شیوه مبارزه است. چنین رویکردی، به معنای کنار گذاشتن اندیشه‏های غیرمذهبی است که همگی در نجات ملت‏های اسلامی از چنگال استبداد داخلی و خارجی ناتوان ظاهر شدند.

ب) بازتاب فرهنگی

انقلاب اسلامی ایران، ارزش‏های فرهنگی جدیدی را در مبارزه سیاسی جنبش‏های اسلامی مطرح کرد. یکی از این ارزش‏ها، گرایش به جهاد است. جنبش‏های اسلامی پس از انقلاب اسلامی ایران، جهاد، شهادت و ایثار را به عنوان اصول اساسی پذیرفته‏اند.
مردمی بودن که یکی از ویژگی‏های انقلاب اسلامی ایران است، در جنبش‏های سیاسی اسلامی راه یافته است. این جنبش‏ها دریافته‏اند که اسلام، توانایی بسیج توده‏های مردم را دارد.
تقلید شعارهای انقلاب اسلامی ایران از سوی جنبشگران مسلمان، شکل دیگر تأثیر انقلاب اسلامی ایران است. برای مثال شعار مردم مصر «لا شرقیه و لا غربیه»، مردم کشمیر «الله اکبر» و «خمینی رهبر»، شعار مردم فلسطین «لا اله الا اللّه‏»، «اللّه‏ اکبر» و «پیروزی از آنِ اسلام است» می‏باشد.
از دیگر مظاهر انقلاب اسلامی ایران که در پیروان جنبش‏های سیاسی اسلامی معاصر دیده می‏شود، حجاب است. با پیروزی انقلاب اسلامی، گرایش به حجاب در نقاط مختلف جهان افزایش یافت.
تظاهرات به سبک ایران نیز یکی دیگر از آثار فرهنگی انقلاب اسلامی ایران بر حرکت‏های اسلامی و سیاسی معاصر به شمار می‏آید.

جهان‏شمولی

پدیده‏های سیاسی و اجتماعی بزرگ هر جامعه، همچون انقلاب‏های مطرح در تاریخ بشر، بر تحولات فکری، سیاسی و اجتماعی در خارج از مرزهای خود اثر می‏گذارند. انقلاب اسلامی ایران نیز از این قاعده بیرون نبوده است؛ به ویژه آنکه با رویکرد عقیدتی خود، از توانمندی تأثیرگذاری به گستره جغرافیایی جهان اسلام برخوردار بود. ویژگی اصلی انقلاب اسلامی، تبلیغ اسلام و اصول اساسی آن است. جهانی بودن انقلاب در گسترش فرهنگ اسلامی و افزایش اقتدار اسلامی جلوه‏گر می‏شود. گسترش انقلاب اسلامی نه تنها حرکتی انقلابی، بلکه وظیفه‏ای دینی به شمار می‏آمد. به همین دلیل در اصل ۱۵۴ قانون اساسی آمده است: «جمهوری اسلامی ایران، سعادت انسان‏ها در کل جامعه بشری را آرمان خود می‏داند و استقلال، آزادی و حکومت حق و عدل را حق همه مردم جهان می‏شناسد. بنابراین در عین خودداری کامل از هرگونه دخالت در امور داخلی ملت‏های دیگر، از مبارزه حق‏طلبانه مستضعفان در برابر مستکبران در هر نقطه از جهان حمایت می‏کند».

بازتاب انقلاب نور در جهان

آسیای مرکزی

استاد جمعه علی خان (معاون وقت وزیر فرهنگ قرقیزستان) می‏گوید: «شناخت اولیه ما از انقلاب، بسیار ناچیز بود… ما همین اندازه می‏دانستیم که امام خمینی رحمه‏الله ، شخصیتی سازش‏ناپذیر است که سال‏ها در تبعید زندگی کرده و به چیزی جز پیروزی انقلاب اسلامی و تأسیس حکومت اسلامی رضایت نمی‏دهد».
مقامات کشورهای تازه استقلال یافته، اعتراف کرده‏اند که با پیام امام خمینی رحمه‏الله به گورباچف، به عمق شخصیت ایشان پی برده و دانسته‏اند امام خمینی رحمه‏الله شخصیتی سیاسی در ردیف دیگر رهبران کشورها نیست. آنها پیام امام را مهم‏ترین و رساترین صدای انقلاب ایران در میان ملت‏های خود می‏دانند.

جنوب شرقی آسیا

احیای اسلام و تأثیر انقلاب در آسیای جنوب شرقی، به شیوه‏های گوناگونی به ویژه در مالزی و اندونزی تجلّی یافته است. از نشانه‏های آشکار این امر، حجاب بسیاری از زنان، توجه هر چه بیشتر مردم به نماز، روزه و دیگر عبادات، برنامه‏های مذهبیِ بیشتر در تلویزیون، استناد به اسلام در سخنرانی‏های سیاست‏مداران و مشارکت بیشتر در سازمان‏های اسلامی بین‏المللی است. نظر عمومی بر این است که انقلاب ایران، تأثیر مهمی بر عناصر آشنا به مذهب در این کشورها داشته است و مسلمانان بیش از پیش هویت خود را شناخته‏اند.

لبنان و فلسطین

حرکت‏های اسلامی در لبنان کاملاً با انقلاب اسلامی ایران در ارتباط هستند. یکی از اساتید دانشگاه لبنان می‏گوید: «در دنیای امروز، هر انسانی باید کسی را بیابد که از طرف او حمایت شود. در این ایام، ترکیه با گرایش به غرب، اسلام را رها کرد و کسی نبود که مسلمانان را حمایت کند. آمریکا و فرانسه و غرب نیز مسیحیان را حمایت می‏کنند. در این برهه می‏بایست کسی اسلام و مسلمین را حمایت می‏کرد. انقلاب اسلامی پیروز شد و مسلمانان لبنان و تمام مظلومان جهان را مورد حمایت خود قرار داد».

غرب و آمریک

تحلیلگران و صاحب‏نظران معتقدند که با آغاز عصر امام خمینی رحمه‏الله ، دین و دین‏داری در همه جهان گسترش یافته و زنده شده است. از این رو، کلیساها جان تازه‏ای گرفتند و حتی مذهبی بودن در اروپا با ارزش تلقی شد. خلاصه اینکه عصر امام خمینی رحمه‏الله ، عصر احیای دین و معنویت در جهان معاصر به شمار می‏آید.
یکی از اندیشمندان اسلامی در این‏باره گفته است: «مهم‏ترین دستاورد حرکت امام خمینی، احیای دین و دین‏گرایی در جهان معاصر بود؛ به گونه‏ای که به برکت این حرکت، نه تنها پیروان دین اسلام، بلکه پیروان دیگر ادیان، از جمله مسیحیت نیز حیاتی دوباره یافته و در نتیجه دین و دین‏گرایی در سایر ملل نیز افزایش یافت».

ویژگی‏های انقلاب اسلامی

گرایش دینی

یکی از ویژگی‏های انقلاب مردم ایران، خدا محوری آن است. در اصل ۵۶ قانون اساسی جمهوری اسلامی می‏خوانیم: «حاکمیت مطلق بر جهان و انسان از آن خداست و هم او، انسان را بر سرنوشت اجتماعی خویش حاکم ساخته است».
در وصیت‏نامه پیر عرفان و بنیان گذار انقلاب اسلامی، در این‏باره چنین آمده است: «ما می‏دانیم که این انقلاب بزرگ که دست جهان‏خواران و ستمگران را از ایران بزرگ کوتاه کرد، با تأییدات الهی پیروز گردید. اگر نبود دست توانای خداوند، امکان نداشت یک جمعیت ۳۶ میلیونی با آن تبلیغات ضد اسلامی و ضد روحانی خصوصا در این صد سال اخیر… یکپارچه قیام کنند و در سرتاسر کشور با ایده واحد فریاد اللّه‏ اکبر و فداکاری‏های حیرت‏آور و معجزه‏آسا، تمام قدرت‏های داخل و خارج را کنار [زند]…. تردیدی نیست که این یک تحفه الهی و هدیه غیبی بود که از جانب خداوند منّان بر این ملت مظلوم غارت زده عنایت شده است».

مردمی بودن انقلاب

مردمی بودن در انقلاب‏های دیگر هم کم و بیش دیده می‏شود، ولی در انقلاب اسلامی ایران بسیار برجسته‏تر است. در این انقلاب، بیشتر مردم به صحنه آمدند و خواستار سرنگونی رژیم شاهنشاهی و برقراری نظام اسلامی شدند. نظامی، کارگر، کارمند، کشاورز، روحانی، دانشجو و معلم، همه و همه در این انقلاب سهیم بودند. این وجه از مردمی بودن انقلاب شاخص است. در بیشتر انقلاب‏های دیگر، عنصر اصلی مبارزه، نیروهای متشکل حزبی و شبه‏نظامی بودند که از راه جنگ مسلحانه کار را تمام کردند و نقش مردم بیشتر حمایت و پشتیبانی از آنها بود، ولی در انقلاب ما، همه مردم نقش داشتند و در سراسر کشور با یک شدت و قدرت با رژیم پهلوی به مبارزه برخاستند.

رهبری و مرجعیت

از ویژگی‏های مهم انقلاب اسلامی ایران که از ویژگی الهی بودن انقلاب سرچشمه می‏گیرد، نقش دین، عالمان دینی و رهبری و هدایت انقلاب است. همه انقلاب‏های دیگر به نوعی در مقابل دین و مذهب بودند، ولی این انقلاب با رهبری و هدایت عالمان دینی آغاز شد و به سرانجام رسید. در رأس این بزرگان، شخص امام خمینی رحمه‏الله قرار داشت که بالاترین جایگاه دینی، یعنی مرجعیت را دارا بود. رهبری ایشان، ویژگی‏های برجسته‏ای داشت که برخی از آنها را برمی‏شماریم:
الف) امام که مرجعی دینی بود، پایگاه وسیع و عمیق مردمی داشت.
ب) ایشان با پایه‏گذاری قیام پانزده خرداد و مدیریت و شجاعت بی‏مانند در آن جریان و ایام تبعید، رهبری سیاسی و انقلابی خود را به اثبات رساند.
ج) رهبری ایشان قاطعانه بود.
د) امام، هم طراح انقلاب بود و هم مدیر و مجری آن.

اصالت

اصالت انقلاب اسلامی ایران دو بُعد دارد: نظری و عملی. در بعد نظری و فکری، آرمان‏ها و ایده‏های این انقلاب، وارداتی نبوده، محصول جامعه و تاریخ ایران است. اسلام و عقاید اسلامی هزار و چهارصد سال قبل از سوی ایرانیان پذیرفته شده، در این مدت به عنصر اصلی و اساسی فرهنگ و ملیت ما تبدیل شد. در بُعد عملی نیز می‏بینیم که مردم با نیروی خود و بدون کمک‏های مالی و تسلیحاتی شرق و غرب یا همسایگان و با اتکا به خداوند و شعار «پیروزی خون بر شمشیر» به پیروزی رسیدند.

اسلامی ـ دینی بودن انقلاب ایران

یکی از شروط درجه اول انقلاب ایران، اسلام است؛ زیرا رهبر این انقلاب فردی روحانی و مرجع دینی بوده، سازمان‏دهی آن از راه سازمان سنتی هزار ساله حوزه‏های علمیه دینی صورت می‏گرفت. سازمانی که پنج عنصر و رکن اساسی داشت؛ علما و مراجع دینی، حوزه‏های علمیه و مدارس دینی، بقعه‏ها و مزارهای متبرک، مساجد و ائمه جماعات، دستجات و هیئت‏های مذهبی. بنابراین به دلیل نقش اساسی دین اسلام در شرایط انقلاب ایران، این پدیده متصف به صفت اسلامی گردیده است.

خاستگاه عاشورایی انقلاب

از دیدگاه بسیاری از اندیشمندانی که در زمینه علل و عوامل پیروزی انقلاب اسلامی ایران نظریه‏پردازی کرده‏اند، عامل مذهب از قوی‏ترین و اصلی‏ترین عواملی است که در پیدایش و پیروزی انقلاب نقش بسزایی داشته است. همچنین مروری بر ادبیات سیاسی رایج در روند وقوع انقلاب اسلامی، شعارها، سخنرانی‏ها و بیانیه‏های رهبران نهضت، بیانگر این واقعیت است که از میان عناصر مذهبی، فرهنگ عاشورا و نهضت امام حسین علیه‏السلام ، نقش به‏سزایی در این زمینه بر عهده داشته است. فرهنگ شهادت، مبارزه همیشگی با باطل، طاغوت‏ستیزی، اصل پیروی از رضایت خداوندی و مصالح مسلمانان، و نیز فرهنگ نظارت عمومی و امر به معروف و نهی از منکر، از ویژگی‏های مؤثر فرهنگ عاشورا بر انقلاب ایران است.

گونه‏های تأثیر فرهنگ عاشورا در پیدایش انقلاب اسلامی

الف) تأثیر فرهنگ عاشورا بر اهداف افراد انقلابی
هدف و انگیزه مردم ایران از انقلاب اسلامی، نابودی ظلم، استبداد و استکبار، برپایی حکومت عدل الهی، اجرای احکام اسلامی به عنوان «معروف»، و جلوگیری از وابستگی به بیگانگان به عنوان «منکر» بود که همان انگیزه و هدف امام حسین علیه‏السلام از قیام عاشورا به شمار می‏آمد. حضرت امام درباره تأثیر قیام عاشورا بر اهداف و انگیزه‏های انقلاب اسلامی می‏فرماید: «حضرت سید الشهدا علیه‏السلام به همه آموخت که در مقابل ستم، در مقابل حکومت جائر چه باید کرد؟» به همین دلیل یکی از مهم‏ترین شعارهای افراد انقلابی این بود: «نهضت ما حسینیه، رهبر ما خمینیه».
ب) تأثیر فرهنگ عاشورا بر رهبری انقلاب
وجود رهبری حسین‏گونه امام خمینی رحمه‏الله ، یکی از مهم‏ترین جلوه‏های تأثیر نهضت عاشورا در پیدایش انقلاب اسلامی بود. مردم ایران، صلابت، شهامت، شجاعت، قاطعیت، سازش‏ناپذیری و روح حماسی امام حسین علیه‏السلام را در شخصیت امام خمینی رحمه‏الله متجلی می‏دیدند و شرایطی که امام حسین علیه‏السلام برای رهبر و حاکم جامعه اسلامی توصیف می‏کرد، در او می‏یافتند. شعار «خمینی، خمینی تو وارث حسینی» بیانگر این مطلب است.
ج) فرهنگ عاشورا و شیوه مبارزه
مردم ایران، تحت‏تأثیر نهضت عاشورا، روحیه شهادت‏طلبی امام حسین علیه‏السلام و یارانش را در خاطره‏ها تکرار می‏کردند. جوانان انقلابی با شعارهای «الله اکبر» و «توپ، تانک، مسلسل، دیگر اثر ندارد» با تانک‏ها و مسلسل‏های رژیم ستمشاهی مقابله می‏نمودند. حضرت امام خمینی رحمه‏الله می‏فرماید: «کیفیت مبارزه را… اینکه قیام در مقابل یک حکومت قلدری که همه‏جا را در دست دارد، با یک عدهمعدود، باید چطور باشد، اینها چیزهایی است که حضرت سیدالشهداء علیه‏السلام به ملت آموخته است».
د) عزاداری امام حسین علیه‏السلام و انقلاب
ایام عزاداری امام حسین علیه‏السلام و اماکن عزاداری مانند مساجد، تکیه‏ها و خیمه‏های عزاداری، به عنوان مهم‏ترین زمان و مکان برای فعالیت نیروهای انقلاب و آگاهی مردم از مفاسد حکومت پهلوی، و نیز سازمان‏دهی آنان برای راهپیمایی، تظاهرات و فعالیت‏های انقلابی به شمار می‏آمد.

فرهنگ عاشورا و پیروزی انقلاب اسلامی

با مروری بر مقاطع سرنوشت‏ساز پیروزی انقلاب اسلامی، مشخص می‏شود که فقط آغاز انقلاب، ایام عزاداری امام حسین علیه‏السلام و با الهام از آموزه‏های نهضت عاشورا بوده است که به برخی از آنها اشاره می‏کنیم:
۱٫ قیام پانزده خرداد، در پی سخنرانی امام خمینی رحمه‏الله در روز عاشورای سال ۱۳۴۲ پدید آمد.
۲٫ هفده شهریور نیز یکی از مقاطع مهم انقلاب بود که تحت‏تأثیر عاشورا و فرهنگ آن شکل گرفت. امام خمینی رحمه‏الله در این‏باره فرموده است: «هفده شهریور مکرر عاشورا و میدان شهدا مکرر کربلا، و شهدای ما مکرر شهدای کربلا، و مخالفان ملت ما مکرر یزید و وابستگان او هستند».
۳٫ اعلامیه تاریخی امام خمینی رحمه‏الله در روز ۲۱ بهمن ۱۳۵۷ مبنی بر شکستن کودتا و حکومت نظامی رژیم که تصمیم داشتند رهبران اصلی انقلاب را دستگیر کرده و به گمان خود برای همیشه به انقلاب پایان دهند، نوعی حماسه عاشورایی به شمار می‏آید.

فرهنگ عاشورا و تداوم انقلاب

اگر انقلاب اسلامی بخواهد بر مبنای فرهنگی که شکل گرفته تداوم یابد، ناگزیر باید همواره به آن فرهنگ توجه کند. روحیه شهادت‏طلبی، آزادگی و شرف، عزّت نفس، مبارزه با ظلم و… در عرصه‏های مختلف سیاست خارجی و روابط با دیگر کشورها و همچنین عرصه سیاست داخلی، از سیاست‏گذاری در ابعادِ مختلف اقتصادی، اجتماعی، سیاسی، فرهنگی و… گرفته تا بخش‏های اجرایی، همه باید به آموزه‏های نهضت امام حسین علیه‏السلام و فرهنگ عاشورا پای‏بند باشد. امام خمینی رحمه‏الله در قسمتی از سخنان خویش می‏فرماید: «فداکاری حضرت سیدالشهداء علیه‏السلام است که اسلام را برای ما زنده نگه داشته است… باید بدانید که اگر بخواهید نهضت شما محفوظ بماند، باید این نهضت‏ها را حفظ کنید».

شعارهای راهبردی

ایدئولوژی و ماهیت هر انقلاب در شکل ساده و مردمی، در شعارهای آن تجلّی پیدا می‏کند و شعار، از دیرباز ابزاری برای شناساندن اهداف و مظهر خواسته‏های مردم بوده است. شعارهای مردم ایران که خواسته‏های آنها را مطرح می‏کرد، در واژه‏های زیر قرار می‏گیرد.
۱٫ استقلال
بی‏تردید بنیادی‏ترین شعار مردم در دوران مبارزات ستمشاهی، استقلال‏طلبی بود. ایرانِ زمان شاه، در حکم «ژاندارم منطقه» برای آمریکا و غرب عمل می‏کرد. قانون کاپیتولاسیون که از سوی دولت ارائه شد و به تصویب مجلس شورای ملی وقت رسید، مصونیت مستشاران آمریکایی را تضمین می‏کرد تا آنان بدون هیچ‏گونه ترس و نگرانی، در داخل ایران به غارت اموال و ثروت عمومی مردم بپردازند. ارتش رژیم شاه هم کاملاً در اختیار ژنرال‏های آمریکایی بود و از خود هیچ اراده‏ای نداشت.
استقلال، بزرگ‏ترین دستاورد انقلاب اسلامی برای مردم ایران بود. از این رو، قانون اساسی جمهوری اسلامی در اصل‏های مختلف خود، به صورت برجسته بر استقلال کشور تأکید دارد. امروز بدون مبالغه می‏توان گفت که ایران، مستقل‏ترین کشور دنیا به شمار می‏آید.
۲٫آزادی
آزادی، در زمره مطالبات مردم و همواره در صدر اهداف نهضت‏ها و جنبش‏های استقلال‏طلبی و آزادی‏خواهی ایران در دو قرن اخیر بوده است. رژیم مستبد و دیکتاتور پهلوی با ایجاد جوّ اختناق و خفقان، حداقل آزادی‏ها را نیز از ملت ایران دریغ می‏ورزید و به جای آن، زندان‏ها پُر از مجاهدان راه حق بود. مجلس‏ها و دولت‏های دست نشانده، یکی پس از دیگری می‏آمدند و می‏رفتند و در این میان آنچه بی‏اهمیت می‏نمود، نقش مردم و قانون بود. حکومت پلیسی که به ویژه پس از کودتای ۲۸ مرداد ۱۳۳۲ با هدایت آمریکا و انگلستان برای حمایت همه‏جانبه از رژیم شاه در ایران شکل گرفت، تمام همت خود را صرف سرکوب آزادی و مبارزه با مجاهدان راه حق می‏کرد. در چنین فضایی، ملت ایران فریاد «آزادی» را در کنار «استقلال» و «جمهوری اسلامی» فریاد زدند.
۳٫جمهوری اسلامی
شهید آیت‏اللّه‏ مطهری بر این عقیده بود که «جمهوری»، شکل حکومت بوده، «اسلامی» محتوای اداره کشور را نشان می‏دهد. جمهوری اسلامی، با رأی بیش از ۹۸ درصد مردم ایران جای‏گزین رژیم سلطنتی شد. حضرت امام خمینی رحمه‏الله هم این روز را عید اعلام کرده، در پیامی به این مناسبت فرمودند: «مبارک باد بر شما چنین حکومتی که در آن اختلاف نژاد و سیاه و سفید و ترک و فارس و کرد و بلوچ مطرح نیست. همه برابرند… و تفاوت بین زن و مرد و بین اقلیت‏های مذهبی و دیگران در امر اجرای عدالت نیست».
۴٫نه شرقی، نه غربی
شعار مهم نه شرقی نه غربی، گویای نفی سلطه بیگانگان بر امور داخلی کشور است. با پیروزی انقلاب اسلامی، راهبرد سیاست خارجی جمهوری اسلامی در ذیل سیاست نه شرقی، نه غربی بر چند اصل استوار است: نفی هر گونه سلطه‏جویی و سلطه‏پذیری، حفظ استقلال همه‏جانبه و تمامیت ارضی کشور، دفاع از حقوق همه مسلمانان، عدم تعهد در برابر قدرت‏های سلطه‏گر، روابط صلح‏آمیز متقابل با دولت‏های غیرمحارب، ممنوعیت انعقاد هر قراردادی که موجب سلطه بیگانه شود، و حمایت از مبارزه حق‏طلبانه مستضعفان در برابر مستکبران در هر نقطه جهان. در سایه اتخاذ چنین سیاستی بود که ابعاد مبارزه با استکبار در ایران گسترش یافت و فرهنگ بیگانه‏ستیزی و ضداستکباری نهادینه شد.

ضرورت شناخت انقلاب اسلامى

در قرن ما پیروزى انقلاب اسلامى در ایران حادثه مهم و حیرت انگیزى بـراى جـهان بود کـه مـى توانست در رابـطه با مسأل سیاسى جهان و منطقه ایفاگر نقش تعیین کننده و تحولات غیر قابل پیش بینى باشد.
ایـن حادثه بزرگ قرن از یکسو معادلات سیاسى استکبار را در ادامه سـیاست سلطه وتقسیم استعمارى جهان بهم زد و از سوى دیگر یکى از اسـتـوارترین رژیـمهاى وابـسته را کـه از حـمایت قـدرتهاى بـزرگ برخوردار بود ریشه کن نمود و در کشورى چون ایران با اهمیتى که از نـظـر اسـتراتژیکى و اقـتصادى بـراى قـدرتهاى بـزرگ جـهان دارد تحولى سیاسى – مردمى و عظیم بوجود آورد.
مـهمتر از ایـن دو رونـد انـقلاب اسلامى با آگاهی هاى عمیقى که در مـیان مـلتهاىمسلمان جـهان بـویژه در کشورهاى اسلامى بوجود آورد زمـینه تـحولات سـیاسى ریشه دار و بـینشها و گـرایشها و حـرکتها و سازماندهی هاى سیاسى چشمگیرى را فراهم آورد.
ایـن جـریان سـیاسى یکبار دیگر اسلام را به عنوان یک قدرت تعیین کننده در جهان مطرح نمود و چشم انداز وحدت بزرگ جهان اسلام و حرکت عـظیم بـازیابى خویشتن خـود و گریز از سلطه و ایستادگى در برابر اسـتعمار کـهنه و نـو و ایجاد قطب سیاسى جدید در جهان و فروریزى رژیـمهاى وابـسته و تـحمیلى را در سـرزمینهاى پـرنعمت اسلامى در بـرابر دیدگان مشتاق ولى غم و یاس گرفته یک میلیارد مسلمان گشود و مـوجـى از وحـشـت و اضـطـراب در دلـهاى پـر از امـید و آرزوى استعمار گران آفرید.
بـه اعـتراف تحلیل گران سیاسى شگفتیهاى که انقلاب اسلامى در جهان آفـرید بـیشتراز آنـهأى است که دنیا در طول شصت سال اخیر بخود دیـده اســت, شــگـفتیهأى کـه تحلیلها, تـئوریها و پـیش بینیهاى صاحب نظران سیاسى را بى اعتبار نموده است.
انـقلاب اسـلامى بـلوک بندیها و نـظام دوقـطبى تـثبیت شده در نظام بـین المللى کنونى جهان را درهم ریخت و با وجود تضاد عمیقى که بر روابط دو ابرقدرت حاکم بود وآن دو را آشتى ناپذیر مى نمود وادار بـه سازش و اتخاذ موضع واحد در برابر این پدیده سیاسى جدید نمود و تحولات عمده اى را در مسأل مختلف جهان بدنبالآورد.
غـرب طـى چـند تـجربه تـلخ در مـصاف با یکپارچگى اسلام در جریان جنگهاىصلیبى و درگیرى با امپراطوریهاى اسلامى و مانند آن خاطرات تـرسناک وتکان دهنده اى را در حافظه تاریخ خود بیان دارد ولى این بـار خـطر عـظیمتر وگسترده تر و دهشتناکتر از آن بود که درگذشته دیده بود.
پـدیده کاملا نوظهور مقاومت در لبنان با الهام از انقلاب اسلامى و جـهان اسـلامى درمصر و دیگر کشورهاى اسلامى براى غرب بیش از آنچه که تصور مى کرد وحشتناک و طلیعه جهنمى سوزان براى استکبار بود.
انـقلاب اسـلامى در مـقایسه بـا انـقلابهاى دیگر جهان از یک سلسله ویژگیها وامتیازهاى اصولى برخوردار است که از نظر فرهنگ و دانش و تـئورى انــقـلاب آن رادر رده بـالاى پـدیده هاى سـیاسى بـزرگ و انقلابهاى مهم جهان قرار داده است مزایأى چون ماهیت ایدئولوژیکى , قـدرت رهـبرى , و عـمق تـحولات نـاشى ازانـقلاب موجب گردیده که بـسیارى از صـاحب نظران علوم سیاسى در تئوریهاىانقلاب در کشورهاى اسلامى تجدید نظر کنند و الگوى جدیدى را مورد بررسى قرار دهند. و از سـوى دیـگر متفکران و بنیان گذاران حرکتها و نهضتهاى اسلامى همواره الگوهاىانقلاب را در لابلاى تاریخ اسلام جستجو مى کردند و هر کـدام سعى بر آن داشتند که از حوادث برجسته تاریخ اسلام در تبیین راه و حرکت و خط مشى و شیوه خود الهام بگیرند و روند و حرکت خود را دنباله جریانهاى تاریخى گذشته اسلام قلمداد کنند.
فـروغ انـقلاب اسـلامى کـه پس از صدر اسلام مهمترین و ریشه دارترین وشـکوهمندترین حـادثه تـاریخ اسلام است همه درخشندگیهاى فرازهاى بـرجسته تاریخ اسـلام را دربـرگرفت و جـایگزین همه الگوهاى گذشته تاریخ اسلام گردید.
بـى شک با مطالعه حتى سطحى و گذرا در زمینه ماهیت انقلاب اسلامى و بازتابهاىجهانى آن و دستاوردهأى که براى ملل مسلمان بویژه ملت مـسلمان ایـران به ارمغانآورده است ما را به این نتیجه مى رساند کـه انـقلاب اسلامى نه تنها حادثه بزرگ قرن در جهان و تاریخ ایران اسـت بـــلــکـه خـود از مــهـمترین فـرازهـاى تـاریـخ اسـلام و پـدیده اىشگفت انگیز و معجزه ایست الهى که تجلى قدرت لایزال خداوند – عـلى رغم قدرتهاى مـادى و شـرأط بـر حـسب ظاهر غیر قابل تغییر سیاسى و اجتماعى محسوب مى گردد.
تـاریخ تـحـلیلى انقلاب هاى گوناگون, یکى از گنجـینـه هاى عظیم و میراث هاى گرانبـهاى بـشرى است که بـا بـررسى آن ها مى توان نقش و اهمیت هر یک را در مسیر پـر فراز و نشیب جوامع انسانى دریافت و با عبرت آموزى از آنها, مسیر حرکت خویش را روشن تر نمود; چرا که گذشتـه چـراغ راه آینده است و بـه فرموده حضرت امام خمینى(رحمت الله علیه):((تاریخ معلم انسان هاست)).
اکـنون بـه سی امین سالگرد انقلابى نزدیک مى شویم که پیروزى آن موجب تبدیل ساختار سیاسى جهان از نظام دو قطبـى بـه نظام سه قطبى ((اسلام(بـنیادگرایى اسلامى), کاپیتالیسم, کمونیسم)) گردید.
انـقلاب اسـلامى ایران, بـى هیچ تردیدى معجزه اى الهى بـود که بـه دست معجزه گر مردى از سلاله پـاک پـیامبـر(صلی الله علیه و آله و سلم), بـه انجام رسید و نگاه امید مظلومان و مستـضعفان جـهان را بـه خـود خـیره ساخـت.
تـاثیر عـملى و سریع انقلاب اسلامى در منطقه و بـرآشفتن شعله خشم مردم مسلمان و غیر مسـلمان در بـسـیارى از کشورهاى تـحـت سـلطه استعمار, خود گواه روشنى بر این مدعاست; زیرا در کمتر مقطعى از تاریخ بـشریت, شاهد پـیروزى و تـاثیر گذارى قاطع یک جنبـش صرفا مردمى بوده ایم.
ایـن جـنبش الهى, همه متفکران و سیاستمداران را به حیرت و تعجب واداشت زیرا هیچ یک از تـحلیلگران و سازمان هاى جـاسوسى دنیا که به دقیقترین وسأل کسب اطلاعات سرى مجهز بـودند, نتوانستند وقوع چنین انقلاب شگرفى را در منطقه حساس خاورمیانه و در دوره اقتدار شاهنشاهى حاکم بر ایران پیش بینى نمایند.
بـررسى مـاهیت و علت و ابعاد مختلف این حرکت عظیم الهى نه تنها از آن رو ضرورى مى نماید که شناخت این نهضت به استمرار و حفظ آن کمک مى نماید زیرا ادامه یا ثـبـات آن بـدون شناخت دقیق ماهیت و ابـعاد آن, تقریبـا ناممکن است ـ بـلکه لزومش از آن جهت نیز رخ مى نماید که بـدون فهم اعجاز و الهى بـودن آن و همچنین استـثنإ بـودن این حرکت رعد آساى اسلامى, نمى تـوان از عمق جان, بـدان دل بست و خداوند را بر آن شکر گزار بـود که ((لئن شکرتم لازیدنکم)) شکر نعمت, نعمتت افزون کند.
برای شناخت انقلاب اسلامی ابتدا به دلایل لزوم پرداختن به بررسى نهضت انقلاب اسلامى مى پردازیم و سپـس ویژگى هاى آن را مورد بـررسى قرار مى دهیم, وسپس نظریات مختلف در بـاب عوامل پیروزى انقلاب اسلامى را در بـوته نقد قرار مى دهیم و پس از بـیان مختـصر دسـت آوردهاى مهم انقلاب اسـلامى, در پـایان نتـیجـه عملى پرداختن به مباحث قبلى را ذکر خواهیم نمود.
الف ـ ضرورت شناخت تحلیلى انقلاب اسلامى:
بــه طـور کلى مى توان از پنج محور در جهت اثبـات ضرورت پرداختن به بررسى انقلاب اسلامى ایران بهره جست که عبارتنداز:
۱ـ دریافت ارزش انقلاب.
۲ـ جلوگیرى از انحراف انقلاب.
۳ـ تثبیت انقلاب.
۴ـ تداوم انقلاب.
۵ـ صدور انقلاب.
اینک بـه تـوضـیح اجـمالـى هر یک از این محـورها مىپـردازیم.

دریافت ارزش انقلاب

آگاهى دقیق از سیر پـیدایش این نهضت و وضعیت فرهنگى, اقتصادى و سـیاسى کـشور در زمان رژیم سابق, سبب مى گردد تا گرانبـهایى این گوهر استثنایى را در دنیاى زور و استکبار امروز, بهتر و بـیشتر دریابـیم و بـا احساس مسوولیت عمیق تـرى, قدردان موهبـت استـقلال جمهورى اسلامى باشیم.

جلوگیرى از انحراف انقلاب

رمـز انـحراف هر نهضتى, در انحراف از ریشه هاى استـوارى آن نهضت نهفته است, به عنوان مثال, نهضتى که بر پایه اقتصاد و تکیه بـر پـول پـولداران استوار شده است, بـا تقلیل امکانات مادى رو بـه انحطاط خواهد گذاشت. و بـالعکس, نهضتى که ایمان و ایدئولوژى در آن حرف اول را مى زند, گر چه از تـاثیر عوامل اقتـصادى بـر کنار نخواهد ماند, اما تهاجم فرهنگى بـرنده تـرین سلاح در قطع ریشه هاى آن خواهد بود.

تثبیت انقلاب

اکـنون کـه در مقطع خـاصى از تـاریخ تـحـولات جـهان و هم چـنین, موقعـیت حـسـاس و سـرنوشـت سـازى از دوران انقـلاب اسـلامى قـرار گرفته ایم

ماندگار در تاریخ

حماسه «۹ دی» در کلام رهبر معظم انقلاب

نقدی بر «محمّد مصدّق و کودتای ۱۹۵۳ در ایران»

در یک گزارش بسیار محرمانه که توسط ژنرال جیمز دولیتل ( Lt. General James Doolittle ) به پرزیدنت آیزنهاور در سال ۱۹۵۴ ارائه شد توصیّه شده بود که آژانس مرکزی اطلاعات آمریکا ( CIA ) بایستی از KGB شوروی بی‌رحم‌تر گردد و استدلال شده بود که برای دوام خود بایستی که در مفهوم دیرینه «رفتار منصفانه آمریکائی» تجدید‌نظر کنیم .

۲۵ بهمن ۱۳۵۷ افراد مسلح سفارت آمریکا را تصرف کردند

در روز چهارشنبه ۲۵ بهمن ۱۳۵۷ سفارت آمریکا در تهران تصرف شد. خبرگزاری آسوشیتدپرس‌‌ همان روز در گزارش حادثه سفارت آمریکا اعلام کرد که ۷۰ آمریکایی، از جمله گروه ۲۰ نفره تفنگداران دریایی گارد سفارت اسیر شده‌اند. روزنامه کیهان در گزارشی که درباره این واقعه منتشر کرد، نوشت: ویلیام سولیوان، سفیر آمریکا در تهران احتمالاً جزو دستگیرشدگان است.

سخنرانی امام، ۱۵ خرداد و همه حواشی اش

امام‌خمینی (ره) در سیزدهم خرداد ۴۲ در سخنرانی قاطعی، با شاه اتمام حجت کردند که همین سخنرانی به دستگیری ایشان منجر شد و سرآغازی شد بر قیام پانزدهم خرداد و گسترش نهضت اسلامی.

نگاهی به زندگی علمی و سیاسی علامه مجلسی

ماده اصلی کتاب های علامه مجلسی حدیث و موضوع آنها کلام، فقه، اخلاق و تاریخ است و مِرآةُ العُقول فی شرحِ أخبار آلِ الرَسول، شرح اربعین و ملاذ الاخیار به عربی و عین الحیوه به فارسی آثاری هستند که در شرح حدیث می باشد.

خلاصه مقالات زن در تاریخ اسلام (2) از قرن 7 تا 13 هجری

خلاصه مقالات

زن در تاریخ اسلام (2)
(از قرن 7 تا 13 هجری)

فهرست

مقدمه
- نجات فرزند انگیزه¬ای برای وقف (دکتر نزهت احمدی)
- وضعيت اجتماعي زنان در دوره گوركانيان هــند (دکتر مژگان اسماعيلي)
- نقش زنان در تحولات سياسي عصر صفويه (دكتر امير اكبري، راسله رضاپور)
- نقش تركان خاتون در شكوفايي تجارت كرمان (681- 655 هـ.ق) (دكتر علي بحراني پور)
- An historiographical overview of Muslim Woman in Sub-Saharan Africa: 15th to 19 Century (سیلویا بروززی)
- آبش خاتون، آخرین فرمانروای سُلغُری فارس و سعدی (دکتر شیرین بیانی)
- نقش زنان دربار صفوي در تحولات اجتماعي پس از مرگ شاه تهماسب اول تا پادشاهي شاه محمد خدابنده (دکتر عباس پناهی)
- زن، هویت و جهان سنت (دکتر سهیلا ترابی)
بررسی سهم زنان عهد تیموری در آفرینش¬های هنری (دکتر هوشنگ جباری)
- یادی از یک زن فرهیخته در روزگار شاه سلطان حسین (دکتر رسول جعفریان)
- نقش زنان صفوي در مشروعيت پذيري دولت‌هاي ايراني بعد از صفويه مقايسه موردي: افشاريه، زنديه و قاجاريه (دکتر اکبر جعفری)
- Islam, Woman and Family in Adjara (Georgia) during the Ottoman reign (Nani Gelovani)
- حبّه¬خاتون، خالق مقام راست کشمیری در موسیقی (شهناز چراغ)
- زن ايراني در سفرنامه هاي خارجي دوره صفوي (دكتر محمد علي چلونگر، مهناز كوهي)
- حکایت های زنان صوفی در روض الریاحین امام یافعی (دکتر مریم حسینی)
- القاب و عناوین زنان در قرن 7 تا 13 هجری قمری (نعیمه حکیمی)
- نقش اقتصادي زنان در عصر صفوی (زهرا حيدريان)
- از خاتون تا خانم، دگرگوني موقعيت زنان درباري توراني در جامعه ايراني سده‌هاي پنجم تا دهم هجري (دكتر عبدالرسول خيرانديش)
- «خانش بیگم، بانوی شیعه در یزد» پیوند ازتصوف تا سلطنت (فاطمه دانش)
- تصویر زن جاودانه در غزلیات فارسی (دکتر فریده داودی مقدم)
- عصر زرين تاريخ كرمان در عهد تاج داري تركان خاتون (دکتر سيد ابوالفضل رضوي)
- نقش سياسي و اداري مهد¬عليا در دربار و ديوان عصر صفوي (زهرا زارعيان جهرمي)
- عملكرد زنان در راستاي تثبيت ساختار سياسي حكومتهاي اسلامي هند: مطالعة موردي پيامد سياسي سفرهاي سه ملكة هندي به حج (9-8 هـ.ق) (سيده زهرا زارعي)
- نامهای زنان در اسناد بقعه شیخ صفی (عمادالدین شیخ الحکمایی و راضیه یاسری)
- ملکه‌هاي مسلمان بهوپال واستعمار انگليس (منصور طرفداری، دکتر محمد حسین منظور الاجداد)
- ساتی بیگ (سمیه ضیائی، دکتر حسین میر جعفری)
- Influential Women of the Indian Moghul Dynasy
(Liselotte Jamileh-Zahra Abid)
- بررسی نقش زنان برجسته دربار شاه جهان در چالش جانشینی (دکتر بدرالسادات علیزاده مقدم)
- نظری و گذری بر شعر و انديشه های شعري « جهان ملك خاتون» (زهرا فتحی)
- بلغان خاتون نماد زن عصر ایلخانی (مریم فتحی و پرستو قاسمی)
- وجود غایب و حاضر، (پژوهشی درباره وضعیت اجتماعی زنان در دوره مغول: برپایه روایات صفوه الصفا) (یزدان فرخی)
- دیالوگ های زنان در بوستان سعدی (دکتر فقیه ملک مرزبان)
- از اقتدار تا آباداني (نگاهي به شخصيت و احداثات ستي فاطمه؛ بانوي تيموري يزد) (نغمه قدوسی)
- شجره الدر (دکتر بهادر قیم)
- بررسي نقش زنان در روابط ايران و بيزانس ( روزگار ايلخانان ) (دکتر احمد کامرانی¬فر)
- صدای زنان شاعر در ادبیات ایران (دکتر روح انگیز کراچی)
- زنان در قرن 17 از دیدگاه اولیاء چلبی (دکتر نورالدین گمیجی)
- زنان واقفه ي بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي (مریم لطفی)
- از نیکی ر. کدیه و روت رادد تا دانشنامه¬ی زنان و فرهنگ¬های اسلامی: در جستجوی تاریخ زنان در تمدن اسلامی مابین قرون ۱۳ و ۱۹ در عرصه ی آکادمیک اروپا-امریکا (دکتر رافائل مائوریللو)
- زن ایرانی در نگاه دبیر سلطانی (فخر السادات محتشمی پور)
- نقش زنان گيلان در تحولات اجتماعي با تكيه بر عصر صفوي (زهرا مصفا)
- نگاهي به نقش سياسي و اجتماعي حرمسرا ها در دوره اسلامي (دکتر معصومی)
- تحلیلی بر نگرش های جنسیتی در منظومه سام و بهرام (دکتر الهام ملک زاده، دکتر زهرا علیزاده بیرجندی)
- بررسی و نقد شرکت دو همسر شاه اسماعيل اوّل صفوی در نبرد چالدران و سرانجام آنان (دکتر حسين ميرجعفری)
- پادشاه خاتون ، خاتون سیاست و هنر (فاطمه نوبخت)
- معرفی یک نسخه خطی؛ احوال ممتاز محل: تاج محل (دکتر جمشید نوروزی)
The Endowments of the Astan-e Qods: Social Welfare by Women and - for Women (دکتر کریستوفر ورنر)

مقدمه
شاید زنان در نگارش و تدوین تاریخ چندان دستی نداشته¬اند اما در تاریخ¬سازی مستقیم و غیر¬مستقیم بی¬تأثیر نبوده¬اند، با این همه مورخان مرد حتی در ذکر نام آنان نیز امساک کرده¬اند و تا جایی که توانسته¬اند حضور و نقش آنان را دانسته و نادانسته نادیده گرفته¬اند.
در طول تاریخ هر گاه حقارتی را بر بزرگی خواسته¬اند روا کنند برایش لباس زنانه فرستاده¬اند و اگر محکوم و در دسترس بوده بر تنش لباس زنانه پوشانده و در کوی و برزن گردانده¬اند. هر گاه کسی را خواسته¬اند به ضعف و زبونی متهم سازند دوک نخ¬ریسی را به عنوان سمبلی از زن بودن برایش ارسال داشته¬اند. مورخان نیز برای نشان دادن ضعف و سستی فرد، او را به زن¬صفتی منسوب کرده¬اند!
شعرا نیز در باره زن دوگانه رفتار کرده، گاه در وصف زیبائیش عاشقانه شعر سروده¬اند و گاه تمام تحقیرها و رذالت-ها را در حقش روا داشته و او را منشاء تمام بدی¬ها و زشتی-ها دانسته¬اند و حتی عشق ورزیدن مرد به زن را نه طبیعت و خلقت خدا که مکر و نیرنگ زن دانسته¬اند. زمانی نیز به عنوان مادر و یا زنی فرمانبردارِ شوی ظریفانه و رندانه او را ستوده¬اند.
در لابلای متون به سختی، سخنی از زنان و نقش سیاسی، اجتماعی، فرهنگی و... آنان یافت می¬شود. آن جایی نیز که هست شاید آن قدر قضیه مشهور خاص و عام بوده که پنهان داشتنش مقدور نبوده است، به ویژه اگر این زن از تبار خاندان سلطنتی بود که با ذکر نام و گاه تنها به نام مادر، دختر و یا همسر فلان شخص از او یادی کرده¬اند.
آیا می¬شود تصور کرد جامعه¬ای را که در آن زن نقش مثبتی نداشته است؟ یا اصلاً نقشی نداشته است؟! بی¬شک چنین جامعه¬ای در طول تاریخ وجود نداشته و نخواهد داشت. سخن از جنسیت نیست. سخن از پنهان¬کاری تاریخ است. سخن از بخشی نادیده و نانوشته در متون است. سخن از زن است که در هر جا و در هر دوره به عنوان مادر، همسر، خواهر و از همه مهمتر به عنوان زن نقش¬آفرینی کرده است.
انجمن زنان پژوهشگر تاریخ با تشکیل جلسات سخنرانی ماهانه و برپایی سه سمینار با محوریت بررسی «تاریخ زن در ایران و جهان اسلام» بر آن بوده تا بتواند گوشه¬هایی از این نانوشته¬ها را روشن سازد. سمینار «زن در تاریخ اسلام از قرن 7 تا 13 هجری» به عنوان چهارمین سمینار این انجمن و برای تحقق این آرمان برپا شده است. در این جا جای دارد از تمامی کسانی که ما را در روشن¬سازی تاریخ زنان یاری داده-اند صمیمانه سپاسگزاری کنیم. قدر می¬دانیم نوشته¬های تمامی بزرگان و عزیزانی را که پژوهشی در این زمینه انجام دادند. چه آنانی که خلاصه مقالاتشان در این مجموعه به چاپ رسیده و به عنوان سخنرانان سمینار در خدمتشان خواهیم بود و چه آنانی که به هر دلیلی مقالاتشان در این جا نیامده است.
پیشاپیش اگر غفلتی در هر بخش از کار شده است عذر می-خواهیم و امید داریم با همکاری شما بزرگواران در سمینار آینده بتوانیم بهتر عمل نماییم. همچنین امید است مجموعه مقالات ارائه¬شده در سمینار و یا مقالاتی که برای اصلاحات به نویسندگان آن عودت داده شده است به زودی به زیور طبع آراسته شود. لازم به ذکر است مسئولیت چکیده مقالات انگلیسی بر عهده نویسندگان محترم مقالات می¬باشد.
نزهت احمدی
دبیر علمی سمینار
آذر 1388

نجات فرزند انگیزه¬ای برای وقف
(تحلیلی بر وقفنامه مادر شاه سلیمان)
دکتر نزهت احمدی

در طول تاریخ ایران علی رغم تمام محدودیت¬ها، زنان به انحاء مختلف به طور مستقیم و غیر مستقیم در صحنه¬های سیاسی، اجتماعی و اقتصادی جامعه نقش آفرینی کرده¬اند. یکی از مواردی که زنان مشارکت بسیاری در آن نشان داده¬اند، امر وقف است. آنان در دوره¬های مختلف تاریخی با وقف اموال خود در امور اجتماعی، فرهنگی و مذهبی دخالت داشته¬اند به طوری که نمی¬توان نقش آنان را نادیده انگاشت. اما در مورد انگیزه¬های وقف مانند مردان، همیشه جملات کلیشه¬ای « کسب ثواب اخروی» و غیره را بیان داشته¬اند. یکی از موارد استثناء که به وضوح انگیزه اصلی خود را بیان داشته است وقفنامه¬ای است منسوب به مادر شاه سلیمان صفوی که برای نجات جان فرزند بیمار خود به نذر روی می¬آورد و سپس برای ادای آن اموالی را وقف می¬کند.
در این جا در صدد هستیم به تحلیل انگیزه¬های وقف وی و چگونگی این کار بپردازیم. همچنین با این پرسش روبرو هستیم که چه تفاوتی بین موقوفه این بانو که در پی ادای نذر خود مبادرت به این کار کرده است با سایر بانوان واقف دربار صفوی وجود دارد؟
از شواهد موجود چنین برمی¬آید که بیشتر بانوان واقف درباری به ساخت مدرسه و یا سایر بناهای عام المنفعه مبادرت کرده و یا بخش عمدة اموال وقفی خود را بر یکی از این گونه بناها تخصیص داده بودند حال آن که این بانو تمام اموال وقفی خود را بر عتبات عالیات وقف نموده است. در واقع هدف اصلی وی از وقف نجات جان فرزند بوده است نه انجام کاری جهت کسب ثواب اخروی.
کلید واژه: وقف، زنان واقف، شاه سلیمان، صفویه.

وضعيت اجتماعي زنان در دوره گوركانيان هــند
مژگان اسماعيلي

ورود اسلام به شبه قاره هند برابر آمدن فرهنگي غني بود كه به همراه خود شرايط مثبت و منفي براي زنان به ارمغان آورد. زن هندو قبل از دوران تاريخ ميانه هند از شرايط مناسب¬تري به لحاظ آزادي¬هاي اجتماعي و فعاليت¬هاي فرهنگي و اجتماعي برخوردار بود اما با اشاعه پرده نشيني و دور كردن زنان از اجتماع اين امر بر جامعه زن هندو نيز موثر بود و زنان را با تعصب زياد از محافل عمومي و اجتماعي دور كردند. در اين دوران عارضه چند همسري نيز در جامعه طبقات اشراف بيش از پيش رواج يافت. دوران اكبرشاه مقتدرترين شاه گوركاني از يك طرف با ازدواج¬هاي سياسي از زنان به عنوان وسيله¬اي براي رفع مسائل سياسي استفاده شد كه نهايتاً وحدت و يكپارچگي قلمرو مغولان هند را به دنبال داشت و از طرف ديگر اصلاحاتي بسيار مهم و حياتي در وضعيت و حقوق زنان به وجود آمد. از جمله براندازي رسم ساتي ، اجازه حق زندگي بعد از مرگ همسر به زن، تصاحب كليد اموال همسر ، جلوگيري از ازدواج در كودكي ، عدم محاكمه آميخته با شكنجه براي زنان ، منع كليه رسومات خرافي هندويسم و ايجاد انسان محوري و عدم بردگي زنان از جمله مهمترين اصلاحاتي بود كه براي زنان به وجود آمد.
كليد واژه: هند ،مغولان ،زنان، وضعيت اجتماعي ،اكبرشاه

نقش زنان در تحولات سياسي عصر صفويه
دكتر امير اكبري
راسله رضاپور

مهمترين نقش سياسي زنان عصر صفوي را در ازدواج-هاي سياسي مي¬توان مشاهده نمود. اين ازدواجها كه معمولاٌ بين بزرگان و سران انجام مي¬پذيرفت با هدف تحكيم روابط سياسي و يا به عنوان گروگان صورت مي¬گرفت . گاهي نيز زنان نقش جاسوس را در لباس همسري ايفا مي كردند . حضور در جنگ و تحريك مردان به نبرد و يا نقشي كه ايشان به عنوان سفير و يا شفيع پذيرا مي¬شدند، ميداني ديگر براي حضور قابليت¬هاي زنان اين عصر است . دخالت در جانشيني شاهان و به قدرت رسانيدن شاهزاده¬ها و نيز مشاركت در امر سلطنت نيز از موارد ديگر فعاليت عمده زنان اين دوره است . اوج اين دخالت سياسي را در دو چهره پريخان خانم دختر شاه تهماسب و مهد عليا همسر شاه محمد خدابنده مي¬توان ديد . اگر چه هردو نفر با فرجامي غم انگيز به قتل رسيدند و ليكن قدرت پشت پرده زنان تا پايان اين سلسله ادامه داشت . به ويژه در زمان سلطنت چهار پادشاه پاياني اين خاندان ، به دليل پرورش شاهزاده ها در حرمسرا ، بانوان و خواجه سرايان قدرت فوق العاده يافتند .
كليد واژه: ايران، صفويه، زنان، ازدواج هاي سياسي، پرورش شاهزادگان، حرمسرا .

نقش تركان خاتون در شكوفايي تجارت كرمان (681- 655 هـ.ق)
دكتر علي بحراني پور

دولت قراختائيان (قتلغ خانيان) از حكمرانان محلي كرمان بودند. اين سلسله به مدت اندكي بيش از يك قرن (706- 619هـ.ق) در كرمان به عنوان دست نشاندگان ايلخانان حكمراني كردند. در ميان حاكمان اين سلسله، نقش قتلغ خان (تركان خاتون) به عنوان نايب¬السلطنه پسران تاجدار خويش و زني قدرتمند قابل ملاحظه است. تركان خاتون پنجمين حكمران قراختائي كرمان و نايب السلطنه پسرانش حجاج سلطان (681- 655هـ.ق) و سيورغتمش (691- 681هـ.ق) بود. در آن روزگار ولايت كرمان از سوي غرب با فارس، از سوي جنوب با خليج فارس و از شرق با مكران، و بلوچستان تا ساحل درياي مكران (درياي عمان)، و از جهت شمالي با بيابان¬هاي خراسان و سيستان هم مرز بود، چنان كه از دو جهت جنوب و شرق با راه¬هاي دريايي و از سمت¬هاي ديگر به راه¬هاي تجاري زميني متصل بود. بندر پراهميت هرموز در جنوب غربي كرمان از توابع آن حكومت محلي به شمار مي رفت. اطراف كرمان را بيابان احاطه كرده بود . كرمان از طريق راه هاي بياباني به ولايت¬هاي پارس و خراسان متصل مي¬شد. راهي كرمان را به طبس (بيابان يزد)، راهي ديگر كرمان را به زوزن و قهستان (بيابان مختو)، راهي ديگر كرمان را به خراسان(كوير) وصل مي¬كرد. بيابان كرمان ماواي دزدان و راهزنان (در كركسكوه؟ و سياه كوه) بود. كرمان در طول حكومت تركان خاتون چندين بار از سوي راهزنان جبل القفص كه در حدود كرمان يكي از پناهگاه¬هاي راهزنان بود و همچنين تهاجمات و ويرانگري¬هاي نكوداريان مواجه شد. با توجه به اين شرايط نامساعد و نيز احياي تجارت كرمان در همان روزگار اين سوال مطرح مي¬شود كه سياست¬هاي تركان¬خاتون چه نقشي در تجارت كرمان داشته است؟ فرضيات تحقيق حاكي از آن است كه تركان¬خاتون با سركوب نكوداريان و راهزنان امنيت دوباره را به كرمان بازگرداند و طي فعاليت¬هاي عمراني خويش، ترميم ويراني¬ها و احياي تاسيسات رفاهي در راه¬ها و شهر كرمان و وقف نمودن درآمدهايي بر آن و اعمال نظارت بر اقتصاد و سياست ملوك هرموز نقش موثري در احياي تجارت كرمان در سال¬هاي حكومت خود داشت.
كليد واژه: كرمان، قراختائيان، قتلغ خاتون، نكوداريان، تجارت

آبش خاتون، آخرین فرمانروای سُلغُری فارس و سعدی
دکتر شيرين بياني
در زمان حملة مغول به ايران، ايالت فارس تحت حاکميت سُلغُريان اداره مي¬شد؛ و هنگامي که قوم مهاجر حکومت ايلخاني را تشکيل دادند، سلغريان با قبول تابعيت آنان، استقلال داخلي خود را حفظ کردند؛ ولي ديري نپاييد که هلاکو تصميم به تخفيف و تضعيف نيروي آنان گرفت. در اين زمان آبِش خاتون زمام امور فارس را در دست داشت. او را به تبريز فراخواندند، به همسري فرزند خان وادارش کردند، و به مدت 23 سال اين اتابک را دور از مقّر فرمانروايي¬اش نگاه داشتند. اين زمان برابر است با بازگشت سعدي به شيراز از سفرهاي دور و دراز خود، و استقرار در خانه ـ خانقاهي که برايش ساخته شد. او اينک در اوج شهرت نه تنها در شيراز بلکه در سراسر ايران و ساير نقاط بسر مي¬برد. سعدي که خطر بيگانه را از جهات مادّي و معنوي براي ايران بسيار مي¬ديد و سلغريان را ارج مي¬نهاد، با نبوغ ذاتي و کسب معرفت فراوان و تجربه، دست به کار آرامش بخشيدن به مردم و ساختن در حدّ امکان «آرمان¬شهري» گرديد. او در خود «رسالتي» يافته، خويشتن را «آموزگار» مي¬خواند؛ و بدين ترتيب به دادن اندرز و موعظه به عارف و عامي، و بخصوص به ديوانسالاران ايراني و ترک و مغول مشغول گرديد. آبش خاتون درگذشت، حکومت سلغري مضمحل گرديد؛ ولي سعدي که به دوران کهولت رسيده بود، همچنان به ارشاد مغولان که بر فارس تسلط کامل يافته بودند بي¬باکانه ادامه داد، در صلاح و نيکبختي مردم کوشش خستگي¬ناپذير مبذول داشت، و با قلم به جنگ بيگانه پرداخت.
واژه¬هاي کليدي: آبش خاتون، سعدي، سلغريان، ايلخانان، مغولان، شيراز، فارس

نقش زنان دربار صفوي در تحولات اجتماعي پس از مرگ شاه تهماسب اول تا پادشاهي شاه محمد خدابنده
دكتر عباس پناهي

در نظام سياسي و ساختار حکومتي ايران، زنان همواره نقش پنهان و پيدايي داشتند، اما در دوره صفويه با توجه به ازدواج هاي سياسي که برخي از اعضاي اين خاندان با شاهزاده خانم هاي حکومت¬هاي مسيحي و ساير حکومت¬ها و خاندان-ها برقرار کرده بودند نقش اجتماعي زنان در دستگاه طريقت و حکومت صفوي بيشتر شد. در عصر شاه تهماسب اول هجوم هاي وي به قفقاز وگرجستان موجب پيامدهاي گسترده اجتماعي در جامعه ايران گرديد. شاه تهماسب طي جنگ¬هاي بيست ساله در قفقاز علاوه بر غنايم بيشمار، اسراي زيادي اعم از زن و مرد را به همراه خود به ايران آورد. تعداد اسراء به اندازه‌اي بود که وي تنها در يکي ازهجوم¬هايش به گرجستان بيش از سي هزارنفر را به اسارت خود درآورد. بخشي از اسراي زن گرجي، چرکس و لزگي به حرمسراي شاه پيوستند. در طي حکومت شاه تهماسب آنها نفوذ زيادي در دربار به دست آوردند و پس از مرگ شاه با همکاري "نيروي سوم" سعي در به قدرت رساندن فرزندانشان داشتند که اين مساله منجر به کاهش قدرت رو به افول قزلباشان مي شد. در توطئه هاي زنان حرمسراي شاه تهماسب ، پريخان خانم – دختر شاه - که از زن چرکسي شاه بود نقش مهمي در کنار گذاردن حيدر ميرزا و به تخت نشاندن اسماعيل ميرزا داشت. علاوه بر پريخان خانم در عصر فترت، پس از مرگ شاه تهماسب تا پادشاهي شاه عباس اول مهدعليا همسر شاه محمد خدابنده نيز در تکاپوهاي سياسي موثر بود. به طور کلي در حوادت تاريخي سالهاي 984ه.ق تا 996ه.ق در نتیجه ضعف پادشاهان صفوي و اقدامات شاه تهماسب زنان درباري و برجسته صفوي نقش مهمي در اوضاع سياسي ايفا کردند. يکي از مهمترين نتايج ورود زنان در امور سياسي کشور،کاهش قدرت قزلباشان را به دنبال داشت. اما مقاومت سرسختانه قزلباشان بعدها موجب حذف آنها توسط شاه عباس شد.
در اين تحقيق پرسش زير مطرح است که دخالت¬ها و نفوذ زنان در امور سياسي دربار صفوي که پس از مرگ شاه تهماسب روي داد چه پيامدهايي براي حکومت صفويه به همراه داشت؟ با توجه به پرسش فوق مي‌توان اين فرضيه را مطرح نمود که نفوذ زنان_اعم از صفوي يا قفقازي_موجب ضعف قزلباشان و قدرت يابي نيروي سوم در دربار صفوي شد. محقق با استناد به مآخذ عصر صفوي و نیز با كمك تحقيقات جديد سعي در ارائه تحليلی نو در اين زمينه دارد.

كليد واژه: صفويه، شاه تهماسب، حيدر ميرزا، شاه اسماعيل دوم، شاه محمد خدابنده، پريخان خانم، مهد عليا، قزلباش.

زنان، هويت و جهان سنت
دكتر سهيلا ترابي فارساني

آشنايي با مفاهيم و ويژگي‌هاي برآمده از سنت از آن رو اهميت دارد كه در جهان امروز به رغم بهره‌گيري از نهادهاي مدرن و پيشرفت تكنولوژي، رسوبات فرهنگ سنتي به صورت هنجارهاي اجتماعي و فرهنگي درآمده است. بررسي و فهم تاريخي وضعيت زنان در گذشته و ريشه‌يابي تاثير شرايط اجتماعي، حقوقي و فرهنگي جامعه بر ايجاد شخصيت‌هايي ضعيف، وابسته و غيرمستقل دلالت مي‌كند كه موجب بروز روحيات اخلاقي خاص مي‌شود كه برآمده از مجموعه عناصر متحد و هم¬خوان حاكم بر جهان سنت است.
در جوامع سنتي (ايستا يا مكانيكي) از آنجايي كه مناسبات اجتماعي از پيش تعيين شده و شخص تابع روح جمعي است. در چنين جوامعي انديشه صلب است و تفكر انتقادي وجود ندارد. احساس و هيجان و ذهنيت¬گرايي بر امور غلبه دارد. در اين جوامع، زن تعريف خاص و وظايف مشخصي دارد كه شامل كار در آشپزخانه، بچه‌داري و شوهرداري است. «اخلاق حرمسرايي» و اخلاق موسوم به «اخلاق خاله زنکي» حاصل چنين شرايطي است كه با وجود آن، زنان تلاش مي‌كنند در رقابتي كور براي جلب نظر جنس مخالف تا حذف فيزيكي رقيب بكوشند.
زنان در این دوران در فضاي سنتي جامعه تنها در جايگاه همسر و مادر ايفاي نقش مي‌كردند. ساختار چند همسري و نظام حقوقي و اجتماعي، آنها را در رقابت‌هاي گوناگون براي حفظ موقعيت خود در خانواده و جامعه قرار مي‌داد. زن محصور در ناامني و تعصب اجتماعي در فضايي محدود به موجودي وابسته و ناتوان بدل مي‌شد كه براي جبران ناتواني خود به فال و جادو و خرافات رو مي‌آورد.
اين پژوهش ويژگي‌هاي زن در جهان سنت را برآمده از شرايط مي‌شناسد و بر اين باور است كه با تغيير و آگاهي از شرايط مشترك زنان، مي‌توان به نوعي آگاهي جنسيتي و ايجاد و گسترش شبكه‌هاي خواهرانه دست يافت.

بررسی سهم زنان عهد تیموری درآفرینش‌های هنری با تکیه بر هنر معماری
دکتر هوشنگ جباری
زن در عهد تیموری از مرتبه و مقام بالایی برخوردار بوده است. زنان این دوره با توجه به موقعیت و قدرتشان توانسته‌اند در حوزه‌های سیاست، معماری، هنر، شاعری، نقاشی، خطاطی، فعالیت‌های چشمگیری داشته باشند. تیموریان پس از یورش‌های ویرانگر اولیه تیمور و خرابی پایه‌های اقتصادی و فرهنگی کشور به تشویق و حمایت از هنرمندان و اصحاب ادب و فرهنگ روی آوردند و چنان در این کار تاُکید و حمایت کردند که منجر به وجود آمدن دوره‌ای تحت عنوان رنسانس تیموری شد. حال زنان این دوره که با توجه به آزادی و قدرت خود به نوبه خود به تلاشهایی در جهت احیاء فرهنگ و هنر ایرانی پرداختند که ما در این پژوهش به بررسی سهم زنان در آفرینش‌های هنری این دوره با تکیه بر هنر معماری می‌پردازیم.

یادی از یک زن فرهیخته در روزگار شاه سلطان حسین
دکتر رسول جعفریان

سفرنامه حج منظوم از یک زن در آخرین دهه¬های حکومت صفوی با ویژگی¬های منحصر به فردی که دارد یک پدیده به شمار می آید. اولا به دلیل آن که در این دوره، در ادب فارسی، سفرنامه نویسی باب نیست و این نمونه یک اثر سفرنامه نویسی با رعایت همه چهارچوب¬های این دانش است. دوم به دلیل آن که این اثر توسط یک زن نوشته شده است و چنین نوع نگارشاتی در این دوره از زنان مرسوم و در دسترس نیست. سوم آن که این سفرنامه به صورت شعر و در قالب یک منظومه ارائه شده است و این نیز در کنار دو نکته بالا یک ویژگی به شمار می آید. بیشتر از این روی که گزارش یک سفر به شعر، کاری سخت است اما شاعر ما به خوبی از عهده انجام آن برآمده است.
نام این زن را نمی¬دانیم زیرا زنی است با خصوصیاتی که یک زن محجوب و عفیفه از دوره صفوی دارد. او را به نام شویش که میرزا خلیل رقم نویس است می¬شناسیم. شغل رقم نویسی، یعنی کار در دبیرخانه دولت صفوی آن هم از سوی کسی که توانایی ادبی بالایی دارد. این زن، همسر یک ادیب بوده و این وجه مشترک آنهاست. زمانی که سفرنامه را نوشته، همسرش درگذشته بوده و فرزندانی داشته است و بنابرین باید سن او بالای پنجاه باشد. هر چه هست یک زن مؤدب، فرهیخته و شاخص در این دوره بوده است.
مسیری که وی انتخاب کرده و آن روزگار مسیر حج ایرانیان بوده است، حرکت از اصفهان به سمت قم، از آن جا به زنجان و تبریز، سپس به اردوباد که زادگاه وی بوده، سپس از طریق نخجوان و ایروان و سواحل رود فرات به سمت حلب رفته است. از آنجا عازم دمشق شده و سپس به مدینه و مکه مشرف شده است.
سفرنامه حاضر علاوه بر جنبه های ادبی، دارای نوعی گرایش عرفانی نیز هست و این به مناسبت آن است که این سفر یک سفرنامه معنوی و دینی است.
بدین ترتیب سفرنامه منظوم حج سرایش این بانوی صفوی یکی از تحفه های ادب فارسی است.

نقش زنان صفوي در مشروعيت پذيري دولت‌هاي ايراني بعد از صفويه مقايسه موردي: افشاريه، زنديه و قاجاريه
علی اکبر جعفری
بررسي تاريخ سياسي. اجتماعي ايران بدون در نظر گرفتن موقعيت و جايگاه زنان، تحقيقي ناقص است. نقش زنان در مشروعيت پذيري دولت‌ها، توازن سياسي، آمد و رفت پادشاهان و سلسله‌ها و حوادث سياسي. اجتماعي ايران آنچنان است كه شايسته تعمق و تحقق بيشتر است. در چنين حالتي، ديگر جنسيت آنان و خال گونه و كمان ابرويشان مبناي اساسي براي بررسي نقش آنها نيست. آنها در اين شرايط، رمز گشاي رفع مشكلات سياسي جامعه و معنا بخش حركت‌هاي اجتماعي هستند. وجودشان، تداوم و نبودشان مايه ادبار دولت‌هاست. در اين‌گونه دوره‌هاي تاريخي، نقش زنان در ايجاد و يا تداوم دولت‌ها ومشروعيت دادن به اشخاص و سلسله‌ها بسيار اساسي و مهم است.
با وجود تداوم اين زاويه از اهميت نقش زنان در تمام تاريخ ايران، اما برخي زمان‌ها از اعتبار و جايگاه ويژه‌اي برخوردار است. سقوط دولت صفوي و اهميتي كه اين دولت در تاريخ ايران و بويژه انديشه سياسي نوين ايراني داشته، يكي از همين دوران‌هاست. صرف نظر از پيامدهاي اجتماعي، اقتصادي و فرهنگي اين سقوط، از بين رفتن دولت مركزي و در معرض خطر قرار گرفتن حيات سياسي ايرانيان و وجود مدعيان متعدد و نگاه غاصبانه روسيه و عثماني به ايران مسائلي هستند كه تنها تشكيل دولت‌هاي افشاريه، زنديه و سپس قاجاريه توانست آن را چاره‌انديشي نمايد. در فرايند تشكيل اين دولت‌ها و مشروعيت‌پذيري آنان ردّ پاي محكمي از زنان صفوي ديده مي‌شود كه موجب اعتبار بخشي به اين سلسله‌ها شده است. اين مقاله با هدف بررسي اين فرايند و تأثير اساسي و مستقيم زنان صفوي در تثبيت دولت‌هاي بعد از صفويه، قصد آن دارد تا با روش مطالعه كتابخانه‌اي و اسناد، و به شيوه مقايسه‌اي به اين مهم بپردازد.
كليد واژه: زنان صفوي، مشروعيت‌پذيري، افشاريه، زنديه، قاجاريه

حبّه¬خاتون، خالق مقام راست کشمیری در موسیقی
شهناز چراغ
موسیقی، این هنر ملکوتی، یکی از عرصه¬های تجلی تعالی روح آدمی است؛ تجلی گاهی که بسیاری در طول تاریخ در راه اعتلای آن کوشیده اند. یکی از این یگانگان، حبّه¬خاتون، شاعر، موسیقی دان و ملکه کشمیر بود. رونمایی از چهره این شهبانوی هنرمند دغدغه¬ای شد برای انجام پژوهشی مستقل درباب وی.
حبّه¬خاتون، هنرمند اواخر قرن دهم و اوایل قرن یازدهم هجری بود که علیرغم وجود مشکلات و زندگی پر فراز و نشیب به تحصیلات عالیه پرداخت. وی از طریق ازدواج با «یوسف شاه چک» ملکه کشمیر شد. وجود هنرمندان ایرانی، هندی و کشمیری در دربار زمینه شکوفایی هنر حبّه خاتون را فراهم کرد. وی با بهره گیری از تجارب و معارف مغنیان درباری توانست در موسیقی به آن چنان مهارتی دست یازد که خالق مقام راست کشمیری در مقابل مقام راست موسیقی ایرانی باشد، علاوه بر این او درمقام عراق، دستی توانا داشت. اما توانایی¬های حبّه¬خاتون بدین جا ختم نمی شد؛ سبک شعری، اشعار و سروده¬های وی که شامل اصطلاحات وترکیبات جذابی بود الگوی شاعران بسیاری قرار گرفت که در روند پژوهش به تفصیل به آن خواهیم پرداخت.
کلید واژه: حبّه¬خاتون، مقام راست موسیقی کشمیری، یوسف¬ شاه چک

زن ايراني در سفرنامه هاي خارجي دوره صفوي
دكتر محمد علي چلونگر
مهناز كوهي

در تاريخ چند هزارساله ي ايران- تاريخي كه توسط مردان به نگارش در آمده است- به ندرت مي توان ردي از حضور زنان و تأثير آنان در جامعه ايراني مشاهده نمود. با در نظر گرفتن اين موضوع كه تاريخي كه از گذشته ايران به دست ما رسيده است ، تاريخي سياسي است ، شايد بتوان دليل اين امر را در حضور كمرنگ زنان ايراني در حوزه سياست در ادوار مختلف دانست.
از مهمترين منابع براي باز شناسي تاريخ صفويه ، سفرنامه هايي است كه در همان دوره توسط سياحان و سفيراني كه مأموريت هاي سياسي به ايران داشته اند ، به نگارش در آمده است.اين سفرنامه ها مي¬تواند تاحدودي ما را با زن دوره¬ي صفوي آشنا سازد. زني كه اگر چه در عرصه¬هاي عام اجتماعي چندان حضوري ندارد و محدود به چهارديواري خانه است ، اما به تدريج در گوشه اي ديگر و از حرمسرا قدم به عرصه¬ي سياست مي گذارد.در اين پژوهش مجالي براي بررسي اين موضوع پيش آمد كه :
آيا چهره¬اي كه سفرنامه نويسان از زن ايراني ارائه داده اند ،تمامي واقعيت ها درباره ي زن اين دوره را دربرمي گيرد؟
آيا سفرنامه نويسان اروپايي در نوشتن وضعيت زنان ،تفاوت هاي فرهنگي و سنتي بين ايران و اروپا را در نظر گرفته اند؟
در اين مقاله سعي بر آن بوده است كه با تكيه بر سفرنامه هاي خارجي كه در دوره ي صفوي نوشته شده است ،به اين مسائل پاسخ داده شود.

كليد واژه: زن ، دوره ي صفوي، جامعه ايراني ، محدوديت ، حرمسرا، سفرنامه.

حکایت های زنان صوفی در روض الریاحین امام یافعی
دکتر مریم حسینی
روض الریاحین فی حکایات الصالحین یکی از آثار عارف و مورخ بزرگ عفیف الدین ابو السعادات عبدالله بن اسعد بن علی الیافعی الیمنی (متوفی سنه 768 ه.ق.) است. وي از اکابر مشايخ و مرجع بسياري از عرفا و بزرگان و جامع علوم ظاهري و باطني بوده است. وی آثار گوناگونی در حوزه های مختلف دانش دارد که از همه مشهورتر کتاب مرات الجنان فی معرفه حوادث الزمان است که به تاریخ یافعی معروف است. از جمله آثار وی که مجموعه ای از حکایت های اولیا را در بردارد کتاب روض الریاحین است. در این کتاب نویسنده پانصد حکایت از صوفیان و عارفان درجه اول اسلامی را فراهم آورده است. منابع وی در این اثر توسط خود وی در ابتدای کتاب معرفی می شوند. این کتاب جز اینکه دربردارنده حکایت هایی درباره مردان صوفی است، داستان هایی را درباره بسیاری از زنان صوفی و کرامت های ایشان نقل می کند. روت رودد که کتاب زنان در مجموعه های بیوگرافی نویسان اسلامی را فراهم کرده، این اثر را ندیده و کتاب های یافعی را در شمار آثار مورد بررسی نیاورده است. در این کتاب می توان اطلاعات فراوانی درباره زنان صوفی و عارف به دست آورد. ریحانه، میمونه، رابعه، شعوانه، رابعه شامیه، جوهره جاریه، دختر شاه کرمانی از جمله زنانی هستند که حکایت هایی از ایشان در این کتاب نقل می شود. آن چه در این اثر حائز اهمیت است نگاه مثبت نویسنده نسبت به زنان و احوال ایشان است تا حدی که بسیاری اوقات یافعی نام ایشان را در صدر نام مردان قرار می دهد. در ابتدای کتاب آنگاه که سخن خود را درباره کرامات صوفیه آغاز می کند از مریم بنت عمران و کرامت وی در قرآن یاد می کند. و پس از آن از سایر معجزات انبیاء و کرامات ذکری می آورد. تحلیل داستان های این کتاب و نقد و بررسی این اثر از منظر نقد زن گرا هدف مقاله حاضر است.
کلید واژه: امام یافعی، زنان صوفی، روض الریاحین، شرح احوال نویسان، حکایات اولیاء

« القاب و عناوين زنان از قرن هفتم تا سيزدهم هجري»
نعيمه حکيمي
علم تاريخ موضوعي عملي است که مطالعات شاخه هاي گوناگون آن، ما را در شناخت گوشه¬هاي تاريک تاريخ ياري مي¬رساند. بررسي القاب و عناوين، يکي از اين شاخه¬هاست که دامنه تحقيقات را مستند¬تر و فراتر مي¬کند.
شايد منابع تاريخي، قديمترين زن فرمانروا را آزرميدخت و پوراندخت ذکر نموده اند؛ اما نبايد اسطوره زنان در ايران باستان از تنديس زن تا دوران مادر شاهي و خداي بانوان تا الهه هاي آب و باروري و... را بي تأثير در نقش زنان در دوران بعد دانست.
با مطالعه تاريخ ايران و نقش زنان اعم از ملکه، سوگلي، زنان حرمسرا، کنيزکان و ... در اضمحلال و صعود يک ملت خيلي گذرا عبور نموده¬ايم، اما بررسي اين امر علاوه بر روشن نمودن تاريخ سياسي و اجتماعي يک خطه، نشان¬دهنده تأثير هجوم بيگانه بر ادبيات فارسي ايران بوده است.
به طور مثال نام خاتون را که در انتهاي القاب زنان عصر سلجوقي مي بينيم ، تأثير فرهنگ ترکي در ايران و نام بيگم در انتهاي القاب زنان عصر صفوي را مي توان تأثير فرهنگ تيموريان هند بر اثر روابط صفويان با آن خطه دانست.
شايد مطالعه تمامي القاب زنان در اين دوره مذکور پژوهشي ژرف و اساسي را بطلبد، اما در اين پژوهش سعي بر آن گرديده که تنها به القاب و عناوين زناني که سلطنت و فرمانروايي را در دست داشته اند، پرداخته شود . اميد است که اين مقاله بسيار موجز، راهي باشد براي يک پژوهش اساسي در اين مقوله.
کليد واژه: زن، مادر شاهي، خداي بانوان، القاب، خاتون، ستي، بي بي

نقش اقتصادي زنان در عصر صفوي
زهرا حيدريان

ساختار جامعه¬ي ايران از گذشته تا حال به سه گروه شهري، روستايي و عشيره¬اي تقسيم مي‌شود و اين سه نوع زندگي اجتماعي با ويژگي¬هاي متفاوت در نهاد خانواده و اقتصاد جامعه¬ي ايران نيز تاثيرگذار بوده است. بي-ترديد نقش زنان و مسئوليتشان در اقتصاد خانواده براساس اين بافت و ويژگي خاص آن متفاوت است.
اين مقاله قصد دارد با توجه به اين سه نوع بافت زندگي اجتماعي مردم، نقش اقتصادي زنان را در عصر صفويان كه از مهم ترين دوره هاي تاريخي اين سرزمين كهن است، بررسي كند؛ زيرا اين دولت پس از قرن¬ها توانست، آرامش و آسايش از دست رفته را به اين سرزمين بازگرداند و در پي ثبات سياسي، اجتماعي و فرهنگي حاكم بر جامعه ي ايران، ساختار خانواده مستحكم¬تر و ميزان اميد به زندگي در ميان مردم بيشتر شد، كه بازتاب آن بي شك، رشد و شكوفايي اقتصادي در تمامي جنبه¬ها بود كه بسيار قابل توجه است و هرگز نمي¬توان نقش زنان را كه نيمي از جمعيت اين دوران هستند، در اين شكوفايي ناديده انگاشت؛ به طوري كه اين موضوع كاملاً توانسته، توجه بيشتر جهانگردان اين عصر را جلب كند و بر اساس اغلب سفرنامه¬هاي عصر صفوي، نقش و مسئوليت زنان در اقتصاد خانواده و جامعه كاملاً شايان توجه است، خاصه آن كه از نظر اقتصادي خانواده پر فرزند از احترام و ارج و قرب بيشتري برخوردار بوده است و زنان علاوه بر وظايف اصلي و كمرشكن خانه داري، شوهرداري و تربيت فرزندان، مسئوليت سنگين اقتصادي خانوار را نيز عهده دار بودند و اين شايد نوعي اضافه كاري يا سختي كار براي زنان محسوب مي¬شد كه شامل حال مردان آن عصر نمي¬گرديد. مهم تر آن كه وقتي نقش زنان، به خصوص زنان اشراف و درباري در اقتصاد آن عصر جدي¬تر مي شود، اين گروه از زنان قادرند مالكيت اموال ، اماكن و اشياء خود را شخصاً عهده دار باشند و در بسياري از موارد به خواست قلبي و اعتقادي خود يا با اهداف آشكار و نهان اقتصادي ديگر، دست به عمران و سازندگي در اقتصاد جامعه مي¬زنند يا به وقف اموال و دارايي هاي خود تمايل نشان مي دهند.
در اين مقاله سعي خواهد شد به كمك سفرنامه¬هاي عصر صفوي و بعضي منابع اصلي ايراني، به شناخت بيشتري از اين نقش برجسته ي زنان دست يافت. لازم به ذكر است كه متاسفانه، آن قدر كه سفرنامه هاي خارجي به اين موضوع پرداخته¬اند، منابع اصلي عصر صفوي به اين موضوع علاقه چنداني نشان نداده¬اند و به جز پرداختن به بعضي ويژگي¬هاي خاص فرهنگي، هنري و گاه اقتصادي خاص زنان درباري و اشراف، آن هم در مالكيت و سازندگي، كمتر به قشر عادي جامعه و نقش اقتصادي آنها توجه نشان مي¬دهند. در اين مقاله با توجه به آنچه از منابع موجود بدست آمده، فعاليت اقتصادي زنان به سه دسته تقسيم مي گردد و تلاش مي¬شود به پرسش مطرح شده در ادامه پاسخ داده شود:
1- مالكيت و حقوق اقتصادي زنان
2- فعاليت¬هاي توليد زنان
3- فعاليت¬هاي غير توليدي يا خدماتي زنان
4- مشاغل پست و غير آبرومندانه زنان
پرسش:
1- آيا زنان در اقتصاد عصر صفوي به طور جدي ايفاي نقش مي¬كردند؟
2- عملكرد اقتصادي كدام دسته از زنان شهري، روستايي و عشيره¬اي در اقتصاد اين عصر بيشتر و پررنگ¬تر به نظر مي¬رسد؟
3- آيا زنان اشراف و درباري نيز در ساختار اقتصادي اين عصر نقشي داشتند يا خير؟
4-آيا از نظر اقتصادي زنان توانايي اداره¬ي املاك و دارايي¬هاي خود را داشتند؟
هدف از انتخاب اين موضوع در درجه اول، اهميت و ويژگي هاي خاص دولت صفوي در ايران است و هم چنين، مهجور ماندن زن ايراني در تاريخي كه بيشتر مردان آن را نگاشته¬اند و متاسفانه خواسته يا ناخواسته بيشتر به دسيسه¬ها و توطئه¬هاي پشت پرده زنان درباري توجه شده است تا به نقش ها و عملكردهاي مثبت و ويژه ي زنان در تاريخ. پس در مقام يك زن، تلاش شده است تا نقش اقتصادي زنان در عصر صفوي به صورتي بي طرفانه و منصفانه بررسي گردد.
كليد واژه: اقتصاد، زنان، صفويان، وقف، مالكيت، مشاغل زنان.

از خاتون تا خانم
دگرگوني موقعيت زنان درباري توراني در جامعه ايراني
سده‌هاي پنجم تا دهم هجري
دكتر عبدالرسول خيرانديش

هرچند به قدرت رسيدن فرمانروايان ترك در ايران، در بدو امر همراه با به كارگيري القاب خان، خاقان و قاآن نبود، اما براي ملكه‌هاي آنان عنوان خاتون مورد استفاده قرار گرفت، اين وضعيت در قرون پنجم و ششم وجود داشت و كم كم در خاندان‌هاي محلي ايران هم كاربرد يافت. در قرن هفتم تا اواسط قرن هشتم كه مغولان بر ايران حكمراني كردند، عنوان‌هاي خان و خاتون توأمان به كار برده شد. حال آن كه طبق فرهنگ مغول، ملكه را بايست فوجين خطاب مي‌كردند. اما توسعه كاربرد عنوان خاتون مانع از اين امر شد. از اواسط قرن هشتم تا اواخر قرن نهم كه عصر تيموريان است كم كم عنوان خاتون كنار گذاشته شد و عنوان خانم در پيوند با خان كاربرد يافت. چنين تحولي هرچند در اصل مربوط به جامعه توراني است اما در واقع تحت تأثير سنن ايراني و اسلامي رخ داده بود. زيرا در قدم اول براي انطباق با مفهوم شهربانو و سپس كدبانو و سرانجام بانو دچار تغيير شده بود.

«خانش بیگم، بانوی شیعه در یزد» پیوند ازتصوف تا سلطنت
فاطمه دانش

صفحات تاریخی تقریبا 130 ساله ایران (عصر صفوی) اغلب به معرفی زنان نامداری چون «پریخان خانم» (دختر شاه طهماسب اول) و «مهدعلیا خیرالنساء بیگم» (همسر سلطان محمد خدابنده)که نفوذی تاثیرگذار بر سیاست ایران داشته اند، پرداخته است.
اما دراین عرصه زنانی حضور دارند که شاید نام آنان چندان شناخته شده نباشد، اما آثار واحداث های این زنان خود شاهدی است بر اقتدار و عظمت آنان؛ از جمله «خانش بیگم» که در زمان حیات خویش ساخت بناهای عام المنفعه وی درخطه کویری یزد، او را به عنوان بانویی نیکوکار ومقتدر معرفی می نماید.
خانش بیگم، بزرگترین دختر شاه اسماعیل اول صفوی و بیوه مظفر سلطان گیلانی، که به پیشنهاد برادرش شاه طهماسب صفوی به ازدواج یکی از نوادگان شاه نعمت الله ولی به نام « شاه نعمت الله یزدی»، معروف به باقیدر می آید. این ازدواج خاندان نعمت اللهی را که تا آن زمان در انزوا ، زهد و تقوا به سر می بردند، به وزرا و داروغگانی مبدل می سازد که تا چندین سال زمام امور را در این سرزمین به دست گرفتند؛ قدرتی که به یک باره رنگ و بوی شیعی به خود می گیرد و نام دارالعباده را که یزد از زمان حکومت دیلمیان بدان ملقب شده بود، پس از حدود 5 قرن پر رنگ تر می سازد.
دراین پژوهش سعی شده است علاوه بر معرفی شخصیت «خانش‌بیگم» و معرفی احداثات و موقوفات وی در یزد، که هنوز برجای است، به نقش موثر این بانو در انتقال قدرت به خاندان نعمت‌اللهی نیز پرداخته شود؛ قدرتی که ثمره این ازدواج علاوه بر نفوذ در دستگاه صفوی، قدرتی از خاندان نعمت‌اللهی را در یزد به ارمغان داشته است.

کلیدواژگان: یزد ، خانش بیگم، خاندان نعمت الهی، صفویان

تصویر زن جاودانه در غزلیات سعدی
دکتر فریده داودی مقدم
کارل گوستاو یونگ در تکامل شخصیت می گوید : هر مرد در جهان درونی خود تصویر زنی جاودانه را با خود دارد ، نه جلوه و تصویر این یا آن زن بخصوص را ... . از آن جا که این تصویر ذهنی ناخودآگاه است و در نتیجه همیشه به طور ناخودآگاه بر محبوب و معشوق پرتو افکن و بازتابیده می¬شود ، یکی از دلایل بسیار نیرومند جاذبه و دلباختگی و تنفر و انزجار است. آنیمای وجود سعدی به شکل معشوق وی در غزلیاتش ظهور می¬یابد. اوصاف پر شور او در باب معشوق به نظر نمی¬رسد که منحصر به شخص خاصی باشد و توصیفات متعدد وی بیان احوالات ظاهری و درونی یک یا چند تن نیست.
در باب اوصاف ظاهری معشوق آرمانی و ایده آل که در عین حال بیانگر پارامترها و ویژگی¬های زیبایی شناسانه¬ی زن در جامعه ایرانی می¬باشد غزلیات سعدی همچون اشعار بسیاری از شاعران ، مشحون از نکته¬هایی ظریف و قابل تأمل است و از این حیث ، توصیف کننده¬ی اصالت¬های فرهنگی در باب زن ایرانی است. ( غزل شماره 498 ، 448 ، 491 ، .... )
معشوق سعدی در شکوه و وقار همچون هماست و در زیبایی چون طاووس و همانند طوطی خوش زبان ، اگر چه به غمزه¬ی جادویش ، دل عاشقان را می¬رباید اما برای جاودانه ماندن زیبایی¬هایش از او دوری می¬کند. ( غزل 564 ) سعدی و بسیاری از شاعران ایرانی ، زیبایی جسمانی را تظاهر زیبایی معنوی می دانند. در نظر سعدی زیباروی حقیقی آن است که هم نیکو صورت باشد و هم زیبا سیرت. ( غزل شماره 3 )این نکته از شاخص¬های فرهنگی ایرانیان در آثار ادبی از رودکی تا به امروز است.
معشوق سعدی سست مهر و عهد شکن ، جفا پیشه و ستم کار است که جمیع این اوصاف نشان دهنده¬ی باوری در باب زن ایرانی است که به آسانی دل به مهر کسی نمی سپارد و تسلیم او نمی شود. سعدی به وصال این زن جاودانه نمی¬تواند طمع داشته باشد زیرا بخوبی می¬داند که او حاجت عاشق را بر آورده نمی-کند و با وجود خوش کلامی ، به نرمی با عاشق خویش سخن نمی گوید : ( غزل 601 )
گر مرا عشقت بسختی کشت سهلست اینقدر کاش اندک مایه نرمی در خطابت دیدمی
طرفه¬تر اینکه ، این معشوق جفاکار با همه¬ی ستم پیشگی¬اش ، یک نفس از دل عاشق بیرون نمی¬رود و با اینکه درخت دوستی را از بیخ و بن بر می¬کند مهر گیاه عهد را در هر لحظه ، در دل عاشق می¬نشاند.
ابیات فراوانی از غزلیات سعدی ، حکایت کننده¬ی رنج عاشق از جور معشوق شقایق روست که با وجود سرخ رویی ، دلی سیاه و آهنین دارد. ( غزل 571 ، 606 ) از آن جا که یک هنرمند بیانی واقعی یا تمثیلی بر محور زیبایی شناسی از تجارب اجتماعی و باورها و نگرش های رایج جامعه دارد ، با تحلیل توصیفات سعدی در باب تصویر زن جاودانه یا همان معشوق غزلیاتش می توان به نتایج ارزشمند روان شناسانه و جامعه شناسانه ای رسید.

عصر زرين تاريخ كرمان در عهد تاج¬داري تركان خاتون
دکتر سيد ابوالفضل رضوي

مغول¬ها قومي نامسلمان بودند كه در بخشي از دوران حاكميت خويش بر ايران چندان توجهي به دين رعاياي خويش نداشتند اما در نتيجه مداراي اعتقادي خويش و مهم¬تر ملاحظات سياسي و اقتصادي كه براي ايشان مطرح بود با دولتمردان ايراني روابط مسالمت¬آميز داشته و بسته به نوع سلوك حكام و دولتمردان محلي با آنها مدارا مي نمودند. از جمله حكام عصر نامسلماني مغول¬ها – قتلغ تركان (تركان خاتون) حاكم ايالت كرمان بود كه در دوران حكومت بيست و شش ساله¬اش با درايت خاص خويش از امنيت نسبي كه ايلخانان ايجاد كرده بودند در جهت رونق جامعه و حكومت قلمرو خويش استفاده كرد و موجبات حفظ و تداوم فرهنگ و مدنيت اسلامي را در كرمان قرن هفتم فراهم آورد. درحالي كه همتاي هم نام او در شيراز با بي¬درايتي در نوع سلوك با مغول¬ها، اسباب آشفتگي سياسي و اقتصادي را در ايالت فارس فراهم آورد، عملكردهاي تركان خاتون كرمان دوراني طلايي را در تاريخ كرمان رقم زد كه در نگاهي كلي در بهبودي اوضاع سياسي و اقتصادي جامعه ايراني نيز مؤثر بود. آنچه كه مقاله حاضر بدان مي پردازد تحليل روان¬شناختي شخصيت تركان خاتون كرمان به عنوان بانويي مسلمان است كه با در پيش گرفتن سلوكي خردمندانه از دوران حاكميت ايلخانان در جهت رونق بخشيدن به جامعه و اقتصاد ايالت كرمان بهره گرفته است.
كليدواژه: مغول، ايلخانان، كرمان، تركان خاتون

نقش سياسي و اداري مهد¬عليا در دربار و ديوان عصر صفوي
زهرا زارعيان جهرمي

از ميان زنان دربار صفوي مهدعليا همسر سلطان محمد شاه ¬خدابنده و مادر شاه عباس، قدرت اصلي دربار بود كه در كنار پري¬خان¬خانم، خواهر محمد شاه اعمال قدرت مي¬كرد. پس از توطئه و قتل پري¬خان¬خانم، قدرت از دست وي و شاه اسماعيل دوم به اين زن و محمد شاه رسيد. با توجه به نرم¬خويي و بي¬لياقتي شاه، مهدعليا قدرت مطلق دربار شد. وي از يك سو مي¬كوشيد پسر بزرگ خود حمزه ميرزا را به وليعهدي و جانشيني شاه منصوب كند بنابر اين مقام وكيل ديوان اعلي را به وي سپرد. اما به واسطه¬ي علي¬قلي¬خان شاملو و جلوس شاه عباس در آرزوي نخستين خود ناكام ماند. هدف ديگر وي برخاسته از خاستگاه و هويت وي بود كه از سادات و دختر يكي از حكام محلي مازندران بود كه با كمك سلمان¬ميرزاي وزير مي¬كوشيد كه قدرت تاجيكان و ديوان¬سالاران را در برابر نظاميان ترك قزلباش احيا كند.
بررسي زندگاني مهدعليا اين پرسش را پديد مي¬آورد كه قدرت¬يابي وي در دربار سلطان ¬محمد شاه چه نقشي را در تحولات سياسي و اجتماعي و اداري ايران زمانه¬ي هجده ماهه¬ي قدرت وي (3يا 5 ذيحجه¬ي 985 ﻫ .ق.) داشته است. فرضيه¬ي تحقيق حاكي از آن است كه تلاش¬هاي سياسي وي موجب انتقال قدرت از شاه اسماعيل دوم به سلطان ¬محمد شاه و از حيث اداري و اجتماعي موجب احياي موقعيت ديوان-سالاران تاجيك در برابر نظاميان ترك قزلباش شد.
كليدواژه¬: مهدعليا، سلطان محمد شاه خدابنده، ديوانسالاران تاجيك، قزلباش.

عملكرد زنان در راستاي تثبيت ساختار سياسي حكومت¬هاي اسلامي هند: مطالعة موردي پيامد سياسي سفرهاي سه ملكة هندي به حج (9-8 هـ.ق)
سيده زهرا زارعي

از آغاز فتوحات در هند، هم حكومت¬هاي مجاهدي چون غزنويان و تا حدي غوريان و هم سپس حكومت¬هاي مسلماني كه بر سراسر يا بخشي از هند حكومت يافتند، كمابيش همگي براي كسب مشروعيت به مركز جهان اسلام (دربار خلفاي عباسي در بغداد و بعد قاهره و نيز به حرمين شريفين) وابسته بوده و ارتباط خود را به هر روي با آن حفظ مي¬كردند. در قرون9-8 هـ.ق همچون گذشته راهي دريايي بنادر هند را به مكه متصل مي¬كرد و غالباً تاجران، صوفيان و حجاج با كشتي در اين راه در رفت و آمد بودند. چنان كه مسيري مشهور به مسير «بيت الله العتيق» (مسير درياي سرخ و عمان جنوبي به معبر) از مكه به عدن و شحر و ريسوت از ميانة اقيانوس از شمال جزيرة سكوترا مستقيماً به مالابار جنوبي و معبر مي¬رفت. ظاهراً در موسم حج مردم هند براي انجام فرايض ديني از اين راه به مكه سفر مي¬كردند و در آنجا از طريق فعاليت¬هاي خيريه و عمراني مختلفي با صرف هزينه¬هاي هنگفت، شهرت و اعتبار حاصل مي¬كردند؛ يا طي ديدار با خلفاي عباسي مصر تلاش¬هايي براي كسب مشروعيت مي كردند. از سوي ديگر سلاطين مخلوع به همراه ملكه¬ها به مكه تبعيد مي¬شدند و گاهي تا زمان فوت در آنجا گذران زندگي مي¬كردند. چنانكه ملكه ماه حق (ماهرو) همسر سلطان علاءالدين محمد شاه خلجي(715-695هـ.ق) و مادر خضرخان ؛ همسرسلطان علاء الدين حسن كانگوي(759- 748 هـ.ق) براي كسب مشروعيت سلطنت محمد شاه اول بهمني (776- 759 هـ.ق) در موسم حج به مكه سفر كرده و با لواي خلافت به هند باز مي¬گشت. همچنين سلطان شمس الدين و مادرش مخدومه جهان پس از كودتاي تاج الدين فيروزشاه (825- 800هـ.ق) به مكه تبعيد شدند. تحقيق حاضر بر آن است كه به اين پرسش پاسخ گويد كه سفرهاي ملكه-هاي هندي چه پيامدهاي سياسي داشته است؟ فرضية تحقيق بر آن است كه مهمترين نقش ملكه¬ها تلاش در كسب مشروعيت براي سلاطين هندي از خلفاي عباسي مصر در حج بوده است.
كليد واژه¬: هند، ملكه ،حج، مشروعيت، خلفاي عباسي مصر

نامهای زنان در اسناد بقعه شیخ صفی

عمادالدین شیخ الحکمایی
راضیه یاسری

در منابع انشا و آداب نگارش، اشاره¬های صریحی در نهی ذکر نام زنان در مکتوبات دیده می شود. این امر باعث شده است تا پژوهش در حوزه نام-شناسی زنان در قیاس با نام¬های مردان دشواری بیشتری داشته باشد. اما پرهیز از ذکر نام زنان در اسناد قضایی به دلایل شرعی کمتر دیده می¬شود. به همین دلیل مجموعه اسناد بازمانده از بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی به عنوان تنها بایگانی اسناد کهن ایران، منبع ارزشمندی برای مطالعات نام¬شناسی و بررسی نقش و حضور زنان در جامعه به ویژه در سده¬های ششم تا دهم به شمار می رود. در این مقاله تلاش شده است تا ضمن طبقه بندی نام-های زنان به برخی از مسائل مربوط با موضوع نام¬شناسی و تاریخ زنان پرداخته شود. بررسی نام¬ها از منظر زبان و عناصر تشکیل¬دهنده نام¬ها، نام¬های رایج میان طبقات مختلف و نیز القاب و عناوین و تفخیم در نام¬ها از دیگر نکات مطروحه در این مقاله است.

بِگُم ها یا ملکه‌هاي مسلمان بهوپال واستعمار انگليس
منصور طرفداری
دکتر محمد حسین منظور الاجداد

حکومت مسلمان بهوپال يکی از چند حکومت مسلمانی است که بر ويرانه های امپراتوری مغول درنيمه اول سده هجدهم در هند شکل گرفت. اين حکومت که توسط دوست محمدخان از امرای افغانِِ امپراتوری مغول درسال1723م تاسيس شد. ابتدا تحت سلطه نظام های مسلمان حيدرآباد دکن و سپس تحت فشار قوم هندوی ماراتايی که قصد نابودی¬اش را داشتند در سال 1818 میلادی، طی قراردادی، تحت الحمايگی کمپانی هندشرقی نماينده استعمار انگلستان در هند را پذيرفت. بعد از مرگ نظر محمدخان حاکم بهوپال که اندکی بعد از انعقاد معاهده مذکور روی نمود، همسرش قدسيه بيگم به نيابت از دختر خردسالش سکندر قدرت را به دست گرفت و به اين ترتيب يک قرن حاکميت زنان مسلمان بر قلمرو بهوپال آغاز گرديد. بگم¬های ملکه¬های مسلمان به رغم مخالفت شديد انگليسی¬ها با حکومت زنان، با سماجت وزيرکی قدرت را به دست گرفته و از آن حراست کردند. به هر روی حکومت آنها که با قدسيه بيگم آغاز شد توسط سکندر بيگم و شاه جهان بيگم تداوم يافت و با مرگ سلطان جهان بيگم آخرين ملکه مسلمان بهوپال در سال 1926 م به پايان آمد

کليد واژه: هند،حکومت مسلمان بهوپال، بِگُم ها، کمپانی هند شرقی، استعمار انگليس.

ساتي بيگ
سميه ضيائي
دکتر حسين مير جعفري
هنگامي كه سلطنت مغولان در ايران پس از مرگ ابوسعيد بهادرخان رو به انحطاط مي‌رفت عده اي از امرا قدرت را به دست گرفتند و هر كدام با به تخت نشاندن ايلخان خوانده¬اي مشروعيت ظا هري را براي خود به همراه مي¬آوردند از جمله آن امراء مي¬توان به شيخ ‌حسن چوپاني اشاره كرد كه براي به دست گرفتن قدرت، ساتي بيگ دختر اولجاتو سلطان را به عنوان ايلخان معرفي نمود و وی از سال 739-740ه. ق عهده دار مقام ايلخاني بود. البته شيخ حسن چوپاني زمانی که خواست قدرت را گسترش دهد ساتي بيگ را عزل كرد و سليمان خان از نسل هولاكو، را بر تخت خاني نشاند و ساتي بيگ را به عقد در آورد. حسن چوپا ني در بعضي از مواقع هم از ساتي بيك به عنوان يك طعمه استفاده مي¬كرد مانند زماني كه مي خواست آحاد ميان طغاتيموريان- ايلخان خراسان و گرگان- و شيخ حسن بزرگ- جلاير- را از بين ببرد و سرانجام با مرگ شيخ حسن چوپاني در سال 744ه.ق سلطنت سليمان خان و همسرش ساتي بيگ هم پايان پذيرفت.
شيخ حسن چوپاني از ساتي‌بيگ فقط به عنوان يك ابزار براي به قدرت رسيدن خودش استفاده مي كرد.
سؤالات:
1- به قدرت رسيدن ساتي‌بيك تا چه حد وابسته به مساعدت حسن چوپاني داشت؟
2- آيا تمايل ساتي بيگ جهت رسيدن به قدرت براي حسن چوپاني مهم بود؟
كليد واژه: ساتي‌بيگ، اولجايتو، حسن چوپاني

بررسی نقش زنان برجسته دربار شاه جهان در چالش جانشینی
بدرالسادات علیزاده مقدم
عصر شاه جهان از درخشا¬ن¬ترین ادوار حیات تاریخ بابریان است. حکومت سی ساله وی توام با آرامش و رفاه و جلال و شکوه برای هندوستان بود. با این حال این آرامش در سالهای پایانی حکومت او استمرار نیافت. در این سال¬ها حوادثی رویداد که تاثیر عمده ای در آینده هندوستان بجای گذاشت. ظهور آتش جنگ میان فرزندان شاه جهان و حوادث پس از آن ،اگر چه به ظاهر جدالی سخت بر سر مسئله جانشینی شاه جهان بود اما در واقع این جدال مبین وجود دو دیدگاه در بدنه حکومت در باب نحوه اداره امور بود. گروهی طرفدار مدارا و استفاده از غیر مسلمانان در اداره امور و گروهی دیگر مخالف این امر بودند .اگرچه ریشه این اختلاف نظر به ابتدای تشکیل سال های پایانی عصر شاه جهان و قبل از آن برمی¬گردد، اما تجلی آشکار و جدال واقعی این دو دیدگاه در حوادث پایانی عصر شاه جهان و مسله جانشینی او هویدا شد. رهبری این جدال سخت اگرچه به ظاهر در اختیار رجال دربار بود و منابع تنها اشاراتی به نقش زنان برجسته دربار شاه جهان داشته اند، اما همین اشارات گذارا مبین تاثیر این تفکرات بر آنان و همگامی آنان با فراز و فرودهای فکری و سیاسی این دوره است . در این مقاله این سوال مطرح می شود که نقش زنان برجسته دربار شاه جهان در چالش جانشینی شاه جهان چه بود؟ با توجه به سوال فوق، فرضیه این مقاله این است که: زنان برجسته دربار شاه جهان هرکدام نماینده دو جریان فکری جاری در دولت شاه جهان بودند که به دلایل فرهنگی و سیاسی عهده دار این نقش ها شدند.
کلید واژه: نقشبندیه ،قادریه، روشن آرابیگم ،جهان آرا بیگم

نظری و گذری بر شعر و انديشه های شعري « جهان ملك خاتون»
زهرا فتحي
جهان ملك خاتون (658- 758) دختر مسعود شاه اينجو و نواده رشيد الدين فضل الله يكي از زنان شاعر عصر ايلخاني بوده است. از او ديوان شعري بر جاي مانده است مشتمل بر انواع شعر كه بر استعداد درخشان او گواه است و به قول هنري ماسه «به لحاظ ادبي ساختاري معتدل و ميانه دارد و همين ارزش خاصي به اشعار او مي¬دهد». جهان ملک خاتون، در شعر بيشتر تابع سنت و قيود پيشينيان بوده و در اين راستا فردوسي و منوچهري و خيام و سعدي و حافظ شاعراني بوده¬اند كه جهان ملک خاتون به آنها توجه ويژه¬اي داشته است تضمينات و استقبال¬هاي به جاي مانده، مويد این مطلب مي-باشد؛ از آن ميان حافظ بيش از همه نظر اعجاب و تحسين او را برانگيخته و به لحاظ هم عصري با آن شاعر، مراودات شعري نيز با هم داشته¬اند.
اين نوشتار بر آن است تا ابتدا تصويري از چگونگي وضعيت زنان را در عصر مورد نظر ترسيم نمايد آنگاه جهان ملك خاتون را به عنوان يكي از شاعران زن اين دوره معرفي نمايد و شعر او را مورد بررسي قرار دهد.
كليد واژه: دوره مغول، زن، شعر، جهان ملك خاتون.

بلغان خاتون نماد زن عصر ایلخانی
مریم فتحي
پرستو قاسمی اندرود
اولوق (معظمه) بولوقان خاتین ،دختر اوتمان پسر اوبتای نویان قونقورات ،همسر ارغون و غازان خان ایلخانی است . آثار به جای مانده از وی در مقبره قیدار نبی در نزدیکی سلطانیه پایتخت ایلخانیان اهمیت و توجه به اقدامات زنان در دوره ایلخانی را چندین برابر می کند .
با توجه به تاکید متون تاریخی به جایگاه والای زنان در جامعه مغولی و ابعاد مختلف حضور آنان در زمینه های سیاسی، مذهبی، اجتماعی، هنری و .. شناسایی و ارائه نمونه های مستند از این دست ضروری است .
این مقاله سعی دارد، از دو منظر تاریخی و باستان شناسی به ارزیابی اقدامات بلغان خاتون معظمه بپردازد . در بعد تاریخی با تاکید بر متون اصیل تاریخی، بسترهای موجود در تعالی زنان در امور سیاسی، مذهبی، عام المنفعه و ... به بررسی و تحلیل گذاشته خواهد شد که نماد چنین حضور و جایگاه رفیع اجتماعی در شخصیت زنانی چون بلغان خاتون معظمه تبلور می¬یابد و در بعد باستان شناسی با معرفی دو کتیبه به جای مانده از وی در بقعه قیدار نبی و دلایل توجه به این منطقه و اهمیت باستانشناختی آن، مورد ارزیابی و تحلیل قرار خواهد گرفت.
كلید واژه: ایلخانان ،بلغان خاتون معظمه ،سلطانیه،قیدار نبی،کتیبه

وجود غایب و حاضر
پژوهشی درباره وضعیت اجتماعی زنان در دوره مغول: برپایه روایات صفوه الصفا
یزدان فرخی

زنان بر اساس تاریخنگاری سنتی بخش نادیده انگاشته شده یا حذف شده جامعه ایرانی محسوب می شوند. بی تردید افزون بر زنان درباره گروه¬های اجتماعی مانند پیشه وران، عیاران و غیره تنها بر پایه متون ادبی و بویژه متون صوفیه می توان اشاره های قابل توجهی به دست آورد.
از سویی سده هشتم هجری افزون بر گسترش تصوف و در نتیجه رشد نگارش متون صوفیه و افزایش اطلاعات درباره این گروهها، دگرگونی های تازه ای در جامعه ایران به وجود آمد. حضور مغولان و جمعیت های صحرانشین، کاهش جمعیت بومی در نتیجه جنگ و کشتار و از میان رفتن حکومت متمرکزِ مسلط بر عرصه های اجتماعی، دوران ویژه ای را در تاریخ ایران بوجود آورد. در این دوران حتی متون وقایع نگار نیز اشاره های بیشتری به طبقات فرودست دارند. البته بخشی از این مساله در نتیجه رشد طبقات فرودست به لایه های بالاتر جامعه و در هم ریختگی نظم اجتماعی در این دوران تاریخی است.
به هر حال در این شرایط زمینه های پژوهش درباره گروه¬های غیر حاکم و به ویژه زنان عرصه گسترده¬ای می¬یابد بطوری که حتی می¬توان درباره زنان گروه¬های فرودست جامعه نیز بحث نمود- موضوعی که در مطالعات اجتماعی زنان ایرانی کمتر مورد توجه پژوهشگران قرار داشته است. کنار گذاشتن زنان به طبقات به اصطلاح «عامه» بخش عظیمی از جامعه زنان را دربر می¬گیرد و بی توجهی به آن به معنی یک سو نهادن توده عظیمی از جمعیت تاثیر گذار جامعه خواهد بود.
صفوه الصفا یا «مواهب السنیه فی المناقب الصفویه» به عنوان تذکره حیات شیخ صفی الدین اردبیلی(735-650) به قلم ابن بزاز (تالیف 759هـ ق) یکی از پیشه وران اهل قلم در اردبیل فراهم آمده است. این که وی از طبقات غیر سیاسی و متوسط جامعه محسوب می¬شود از نکته های برجسته این اثر به شمار می¬رود.
این اثر مجموعه ای از روایات در قالب یک «تذکره حیات» گردآوری شده که افزون بر آگاهی¬هایی از طریقت صفوی در نیمه سده هشتم هجری داده¬های قابل توجهی درباره زندگی روزانه جمعیت های روستانشین و شهری به دست می دهد. توجه ویژه برخی از روایات به فعالیت اقتصادی زنان، حدود آزادی های اجتماعی، زندگی خصوصی و نیز گوشه های تاریک زندگی طبقات متوسط وفرودست جامعه یا غیر سیاسی در میان متون صوفیه در این دوره کم نظیر است.
به نظر می رسد که پژوهش و مطالعه موردی بر خلاف بررسی های اجمالی و تعمیم های ناروا که عمدتاً بدون بکار گیری شیوه نقد متون بوده و در مطالعات زنان در ایران رایج است، برای پرتو افکندن بر وضعیت زنان در این دوره راهگشا خواهد بود.

کلید واژه: تاریخ اجتماعی، زنان، حضور اجتماعی، سده هشتم هجری، متون صوفیه، صفوه الصفا، شیخ صفی الدین اردبیلی

دیالوگ های زنان در بوستان سعدی
دکتر فقیه ملک مرزبان

سعدی شاعر گرانقدر قرن هفتم اعتنای بسیاری به اجتماع اطراف خود دارد وبا سی سال سفر در شهرهای مختلف با اقشار مختلف مردم اعم از زن و مرد ارتباط حاصل می کند.
در بوستان ، سعدی جهان مطلوب خود را در قالب حکایاتی شیرین باز می گوید و شخصیت های خردمند این حکایت ها با دیالوگ هایی حکیمانه، پند و اندرزهایی سرشار از ظرافت و عبرت را به خواننده هدیه می کنند.
در این میان شخصیت های زنان و سخنان ایشان در حکایات مورد توجه این مقاله قرار گرفته است که اولا چه کلامی از زنان در دیالوگ ها آمده است؟ و ثانیا بیشترین پیام نهفته در کلام زنان کدام مضامین هستند؟آیا سخنان زنان از لحن ویژه ای برخوردار است؟ و آیا از خلال سخنان زنان در حکایات بوستان می توان خصوصیات زن متعالی را در ذهن سعدی باز جست؟

کلید واژگان: حکایات بوستان، دیالوگ ، زن

از اقتدار تا آباداني
(نگاهي به شخصيت و احداثات ستي فاطمه؛ بانوي تيموري يزد)
نغمه قدوسي
شهر يزد با توجه به شرايط آب و هوايي خاص مناطق خشک و بياباني از دير باز مردمان سخت کوشي را در خود پرورش داده است.زنان نيز به نوبة خود از اين قاعده مستثني نبوده اند وليکن به دليل محدوديت هاي فرهنگي و اجتماعي به نسبت مردان کمتر در عرصة تاريخ نامي از آنان بر زبان آمده است.در اين بين زناني نيز بوده¬اند که هم رديف مردان در جامعه متجلي شده و احداثاتي را از خود بجا گذاشته اند. يکي از اين افراد بي بي فاطمه خاتون ملقب به ستي فاطمه بوده که از بانوان خيّر قرن نهم هجري در يزد به شمار مي-آيد.
وي علاوه بر اين که همسر امير جلال الدين چخماق شامي؛ حاکم يزد درعصر تيموري بوده، خواهر گوهرشاد خاتون همسر شاهرخ تيموري است که اين نسبت و پيوند خانوادگي خود بر اقتدار وي به عنوان يک مشاور امين در رونق يزد ، به همراهي همسرش پرداخت و هم چون خواهرش؛ گوهر شاد به ساخت بناهاي عام المنفعه و احداثات زيادي در اين خطه کويري دست زد، به گونه اي که نام خود را در زمره زنان روشنفکر و فعال در برگي از صفحات تاريخ يزد به يادگار گذاشته است.
در اين پژوهش سعي برآن گرديده؛ علاوه بر معرفي شخصيت ستي فاطمه به آثاري که امروزه از خود برجاي گذاشته و مهمتر از همه مقبره¬اي که در زمان حيات ، براي خود ساخته و به نوعي الگويي منحصر از ويژگي عصر تيموري است، پرداخته شود.
کليد واژگان: يزد ، تيموريان ، ستي فاطمه ، امير جلال الدين چخماق شامي

شجره الدر نخستين سلطان زن در دوره اسلامي عصر
(نگاهي به نقش او در قدرت بخشي مماليک بعنوان نيروي باز دارنده‌ي صيلبي و مغولي)
دکتر بهادر قیم

دهه دوم قرن هفتم هجري براي صفحات شرقي قلمرو خلافت، خاصه حوزه ماوراءالنهر و خراسان بزرگ دوره غم، اندوه، قتل و ويراني بوده است، چه در اين دوره، موج اول ايلغار مغول به رهبري چنگيزخان و مصاديق بارز آن (آمدن- کشتن- بردن- سوختن – رفتن) حادث گرديد. موج دوم ايلغار مغول به رهبري هلاکو، در سال 654 آغاز گرديد. در سالهاي منتهي به اين حمله، بغداد در احتضار سياسي به سر مي¬برد و خليفه، مرد دين و سياست هيچگونه تدبير و طرحي براي مقابله و غلبه بر اوضاع بحران زده قلمرو خود نداشته است. وضع مصر در اين دوره با بغداد کاملاً متفاوت بود، چه، در اواخر نيمه اول قرن هفتم هجري، ام خليل شجره الدر بيوة الملک الصالح ايوبي توانست بر اريکه قدرت فرتوت و پير ايوبيان تکيه زند. (648 هـ) و با هوشياري و درايت سياسي تحسين برانگيز به عنوان حلقه¬اي مهم در انتقال آرام و بدون خونريزي قدرت از ايوبي-ها به مماليک، ضمن دفع خطر صيلبي¬ها و ناکام ساختن آنها در رسيدن به هدف خود يعني تصرف کامل مصر، به ايجاد بستري مناسب براي تکوين يک دولت مقتدر اقدام کرد. اين دولت در آينده توانست در مقابل تهاجم مغول، ايستادگي کند. مصداق اقدامات شجره¬الدر که او را نخستين زن حاکم مصر در دوره اسلامي دانسته اند، نشان داد که در آن شرايط حساس پيش آمده بين دو دوره تهاجم مغولان، در حالي که براي مقابله با دشمنان خارجي و بهبود اوضاع از سوي مرداني نظير حکام ايوبي مصر و شام و المعستعصم بامر الله خليفه عباسي و سلطان محمد خوارزمشاه تدبيري انديشيده نشده است، زنان در عرصه هاي بحراني به عنوان عاملي تاثير گذار ظاهر شوند.
در اين يافته نگاري سعي مي¬شود به تبيين دور نمايي از اوضاع جهان اسلام در قرن هفتم هجري و چگونگي به قدرت رسيدن شجره الدر در مصر و اقدامات و نقش سياسي او که در قدرت بخشي دولت مماليک و موفقيت آنها در مقابله با صليبان و سپس شکست دادن مغولان بي تاثير نبوده، پرداخته شود.
کليد واژه: شجره الدر، نخستين فرمانرواي زن، مصر، ايوبيان، مماليک، صليبي‌ها، مغولان

بررسي نقش زنان در روابط ايران و بيزانس ( روزگار ايلخانان )
دکتر احمد کامرانی¬فر
شکل گيري فرمانراويي ايلخاني در مرزهاي خاوري امپراتوري دراز¬پاي بيزانس همزمان با ناتواني و سستي و آغاز راه فرو آمدن رو به فرو پاشي بيزانس بود که بيش از هر زمان ديگر در معرض آسيب هاي دروني و بيروني قرار داشت . تازيدن گروههاي ماجراجوي ترکمن در آناتولي که هر روز بخش بيشتري از خاک امپراتوري بيزانس را در هم مي نورديدند در کنار تاخت و تازهاي صليبيون در قلمروي بيزانس و همچنين ستيزه هاي ديرينه با مسلمانان بخشي از دشواري هاي فرمانروايي بيزانس در اين روزگار بودند و بر پايي فرمانروايي ايلخانان دريچه اميدي بود براي بيزانسيان تا شايد با پيوند ميان دو حکومت و در سايه ياري ايلخانان تماميت ارضي بيزانس از دست اندازي متجاوزان مصون ماند . پا فشاري بر وجود دشمن مشترکي بين ايلخانان و امپراتوري بيزانس به نام مسلمانان مي توانست آغازگر مناسبي براي گشايش باب گفتگو و برداشتن گامهايي در راه پيوند ميان آنان باشد .
دولتمردان بيزانسي براي جامه عمل پوشيدن به آرزوهاي پيوندشان با ايلخانان چشم به ازدواج هاي سياسي ميان شاهزادگان بيزانسي با خانان مغول فرمانروا بر ايران دوخته بودند تا شايد دم گرم زنانشان بر آهن سرد فرمانروايان مغول اثر نمايد و آنان را ترغيب به رويارويي با مسلمين نمايند . شالوده¬ريز ازدواج هاي سياسي بين دربارهاي بيزانس و ايلخانان ، ميخائيل هشتم بنيانگذار دودمان پالئولوگ بود . او دو دختر خود را روانه دربار ايلخاني نمود تا شايد با ازدواجشان پيوند ميان دو فرمانروايي استوار گردد. بعدها امپراتور آندرونيک دوم نيز با پيشنهاد ازدواج دخترش با غازان در پي پيوند دوباره با ايلخانان بر آمد .
اين نوشتار با دست مايه قرار دادن ازدواج هاي سياسي ميان دربارهاي ايلخاني و بيزانسي به چگونگي حضور زنان بيزانسي در ايران و سرنوشت هر يک ، نقش آنها در دربار و روابط خارجي ايلخانان مي پردازد . به ويژه آهنگ آن داريم تا اندازه نفوذ و تاثير گذاري زنان بيزانسي را در برانگيختن فرمانروايان مغول براي پيوند با بيزانسيان و اروپاييان را در جبهه گيري عليه مسلمانان بررسي نماييم . در « مقدمه » اشاره اي گذرا به اوضاع سياسي امپراتوري بيزانس همزمان با روي کار آمدن ايلخانان خواهيم داشت و با « نتيجه گيري‌» جمع بندي موضوع و تحليل پاياني خواهد آمد و با « فهرست منابع و ماخذ » اين نوشتار به پايان مي رسد .
واژگان کليدي : زنان ، روابط خارجي ، ايلخانان ، بيزانس

صدای زنان شاعر در ادبیات ایران
روح انگیز کراچی

هدف اصلی این مقاله اشاره¬ای به شعر زن ایرانی در طول تاریخ ادبیات فارسی و چگونگی تحول صدای زنانه است .
صدای ضعیف زنانه ای که در نظامی پدر سالار و مرد محور با توجه به سیاست های فرهنگی- اجتماعی حاکم بر این جوامع طی قرنها در میان صداهای قوی مردانه شنیده نشد . به جا ماندن چند بیت یایک غزل تصویری مبهم از زن شاعر ایرانی را در تاریخ ادبیات فارسی به نمایش گذاشت .
پرسشهای بی شماری در این رابطه مطرح است که مطالعه ای عمیق را از زوایای مختلف می طلبد . در این بررسی تحول شعر زنانه فارسی از رابعه در 329 هجری قمری تا دوره حاضر و از تصویر مبهم زن شاعر در سده های گذشته تا چهره شفاف زنانه او در حال حاضر و علل و عوامل ماندگاری نام زنان شاعر و تحول صدای ضعیف زنانه به صدایی رسا و گذار از مرحله شعر تقلیدی تا اجتماعی و شعر شخصی نشان داده می شود تا با شناخت شعر زنان تا اندازه ای جهان ذهنی و گوشه ای از تاریخ ادبی و ملی ما تبیین شود .

کلید واژه :زنان شاعر . ادبیات فارسی . صدای زنانه

زنان در قرن 17 از دیدگاه اولیاء چلبی
نورالدین گمیجی
بررسی مشاهدات اولیا ء چلبی از زنان در قرن 17 ضمن تطبیق آن با زنان این دوره از زمره موضوعاتی است که در این مقاله تلاش به بررسی آن کرده ایم. در این بین در سطرهای که با نام سرزمین های نزدیک ایران ذکر می¬کند حائز اهمیت است.
به این دلیل تمامی سیاحتنامه بررسی شده و مکان¬هایی که اولیاء چلبی سفر کرده و معلوماتی که در مورد زنان در خصوص زیبایی، لباس ، رفتار و فهم¬شان از حجاب و فعالیت روزانه شان به عنوان یک کل در نظر گرفته شده است .علاوه بر آن در این بین دیدگاه اولیاء هم در خصوص زنانی که در حاکمیت امپراطوری اسلامی عثمانی و هم در مورد خارج از آن، چه اتباع مسلمان و غیر مسلمانی ثبت شده اند مورد توجه قرار گرفته است. در این بین به دلیل قرار گرفتن اولیاء در بین گروه اعزامی سفارت عثمانی به اطریش فرصت آشنایی با زنان اروپایی را از نزدیک بدست آورده است. در این قسمت تنها در طی این سیاحت زنان آشنا شده اروپایی جایی نمی¬گیرد. باز هم شخصا به مهاجمان عثمانی پیوسته و در ناحیه های مختلف به یغما گران برخورد کرده و در خصوص زنان آشنا شده نوشته هایش دست اول است. از جاهایی که اولیاء سفر کرده و وابسته به دولت عثمانی بوده و از جمله مناطق مهم و مجهول برای ما محسوب می شود منطقه کریم هست . سفری که در این مناطق شده در اساس فرصت شناخت پیداکرده و در سطرهایی که در مورد زنان دیگر ملتها در آن نواحی و در بین عموم از موقعیت نواحی کارموک ، چرکس ، مسکو، روسیه، قزاق بحث کرده می توان به صورت گسترده مشاهده های ایران را هم اضافه کرد.
در تمام قرن 17 ویا در ابتدای آن در اجتماع عثمانی آنچه نزدیک به زن ، اعتقاداتی که توجه به زنان ،آموزش زنان، و در قسمت های فرهنگ و هنرمندی و آثاری که به منصه ظهور رسیده مانند نقشی که در حوادث سیاسی بدست گرفته اند ، اهمیت دارد. باز هم زنان مسلمان و یا غیر مسلمان در زندگی عملی روزانه شان در کارهایی انجام داده اند و در روابط زن و مرد فهم متفاوت هم ارزش گذاری شده جای می گیرد.

زنان واقفه ي بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي
مريم لطفي

چکيده
يكي از سنت¬ها و فعاليت¬هاي اجتماعي جامعه ايراني سنت وقف است كه با اهداف گوناگون و توسط اشخاص مختلف براي اماكن مقدس و يا كارهاي عام المنفعه صورت مي گيرد. در عصر صفوي يكي از مكانهايي كه املاك وقفي فراواني داشت، آرامگاه شيخ صفي الدين اردبيلي در شهر اردبيل بود. مردم از طبقات اجتماعي مختلف از وزير و امير و حاکم گرفته تا مردم عادي و زنان، موقوفه هايي بر بقعه داشته اند. هر چند در تاريخ ايران دوره اسلامي و بر اساس منابع تاريخي، زنان معمولا" بطور رسمي در فعاليت¬هاي سياسي، اقتصادي و اجتماعي حضور ندارند. اما در برخي منابع مانند سفرنامه هاي اروپاييان و همچنين اسناد يا مجموعه هايي مانند صريح الملك كه نه براي ثبت وقايع تاريخي بلكه به عنوان سندي حقوقي در دوره خود تدوين شده اند،‌ مي توان تصاويري از چگونگي حضور زنان در جامعه پيدا كرد. پژوهش حاضر در نظر دارد تا موضوع وقفيات بقعه شيخ صفي از سوي زنان را مورد بررسي و تحليل قرار دهد.
بر اساس شواهد موجود نه تنها زنان بسياري در معاملات بقعه حضور دارند بلكه املاكي نيز از سوي آنها وقف بقعه گرديده كه اين مسئله هم جايگاه اقتصادي زنان را نشان مي دهد و هم مي تواند دليلي بر حضور فعال آنها در عرصه اجتماع دوره مورد نظر نيز باشد. اين تحقيق برآن است تا ضمن شناسايي زنان واقفه، اهداف و شرايط وقف آنها، جايگاه اقتصادي و اجتماعي آنها را تا حد ممكن روشن نمايد. روش تحقيق در اين پژوهش از نوع کتابخانه¬اي و اسنادي به ويژه بر اساس مجموعه صريح الملك خواهد بود.

کليد واژه: زنان، وقف، بقعه شيخ صفي الدين اردبيلي، صفوی.

از نیکی ر. کدی و روت رادد تا دانشنامه ی زنان و فرهنگ های اسلامی:
در جستجوی تاریخ زنان در تمدن اسلامی مابین قرون ۱۳ و ۱۹ در عرصه ی آکادمیک اروپا-امریکا
رافائل مائوریللو،
پانزده سال از چاپ اثر گرانقدر و مبتکرانه ی رادد زنان در مجموعه تذکره ها (۱۹۹۴)، و حتی زمان بیشتری از انتشار کتاب زنان در تاریخ خاورمیانه (۱۹۹۱، تدوین کدیه و بارون)، و زنان در جهان اسلام (۱۹۷۸، تدوین کدیه و بک) می گذرد. این آثار تاثیر عمیقی بر رویکردهای اروپاـامریکا در مطالعه¬ی خاورمیانه، تمدن اسلامی و دانشمندان مسلمان داشته است. نمود آن را می¬توان در اثری به تدوین لیلا ابولغود به نام بازسازی زنان (۱۹۹۸) مشاهده کرد: این اثر به طور کلی بر پایه ی نوشته های محققان خاورمیانه و مسلمان تدوین شده است و این گونه تغییر اساسی را نسبت به کتاب زنان در تاریخ خاورمیانه که تقریبا تمام نویسندگان آن غربی بودند، نشان می دهد. هرچند به نظر می رسد در دانشگاه¬های خاورمیانه اطلاعات چندانی درباره¬ی تحقیقات در زبان¬های (و فرهنگ¬های) اصلی و غیر انگلیسی اروپا – اسپانیایی، فرانسوی، ایتالیایی- و در نتیجه بهره گیری از آثار ارزشمندی چون مجموعه ی مطالعات نام شناسی و زندگی نامه ها در اندلس و یا آثار دانشمندانی چون م. فیرو، م.ل. اویلا، ف.ر. مدیانو، ا.نگره، و ه. لفطی، وجود ندارد. علاوه بر این، آثاری که در دهه¬ی اخیر به زبان انگلیسی تالیف شده اند، گام های بزرگی را با آثاری چون زنان در خاورمیانه (۲۰۰۷) اثر کدی و زنان در اسلام (۲۰۰۷) تدوین رادد، انتشار مجله¬ی مطالعات زنان خاورمیانه (۲۰۰۵)، و دانشنامه¬ی زنان و فرهنگ-های اسلامی (۲۰۰۳-۲۰۰۸) در این جهت برداشته¬اند. بنابر این هدف از نگارش این مقاله، پرکردن این جای خالی با معرفی گرایش¬های اصلی و آثار پراهمیت در عرصه¬ی آکادمیک اروپا-امریکا، با توجه خاص به تاریخ تمدن اسلامی مابین سال¬های سیزده تا نوزده میلادی در آثار منتشر شده به زبان های غیر انگلیسی می¬باشد.

«زن ایرانی در نگاه دبیر سلطانی»
نگاهی به نقش زن در نگاه رستم الحکماء نگارنده کتاب رستم التواریخ
فخرالسادات محتشمی پور

در بررسی کتاب تاریخ ایران، با صفحات نانوشته¬ای مواجه می-شویم که بخش عمده¬ای از آن مربوط به وقایعی است که قهرمانانش، از زنان این دیارند. زنانی که نخواستند یا نتوانستند نام آور شوند. و ما نیز در گذر زمانه پر غوغایمان، مجال آن نیافتیم تا علت را جویا شویم. تا امروز که پرسشگری شرط پژوهش است و تنها صحه گذاردن به یافته¬های موجود، امتیاز محسوب نمی¬شود. امروز برای انجام یک پژوهش تاریخی با نوعی تردید در آن چه موجود است، به دنبال حلقه-های مفقوده در تاریخ می¬گردیم و از همه ابزار و عوامل ممکن برای آشکار کردن مجهولات و نقاط مبهم، مدد می¬گیریم.
نگارنده در این مقاله تلاش دارد تا با جستاری در یک اثر تاریخی متعلق به قرن سیزدهم هجری قمری، با دریافتی کلی از وضعیت اجتماعی آن دوران، به دست آمده از لابلای سطور این کتاب که مولف آن براساس مشاهدات خود یا پدرش که هر دو از دبیران دربار بوده¬اند، وقایع دوران بیست سلطان از سلسله¬های پادشاهی صفویه تا قاجاریه را ثبت کرده است، نیم نگاهی به نقش و موقعیت زنان داشته باشد. سوال اصلی در این مقاله این است که نگاه مورخ این دوره که لاجرم خود از صاحبان علم و بینش و فرهنگ بوده است، نسبت به «زن» چیست؟ و این که آیا این مورخ نگاه جامعی به زمانه خود و مسائل اجتماعی آن از جمله وضعیت زنان داشته¬اند؟ که البته این خود محل تردید است. همچنین این که اساساً محور واقعی این نوع نگارش¬های درباری، «سلطان» است و الباقی جمله رونق دهندگان به «مجلس بزم» و «عرصه رزم» او امید چندانی برای یافتن نقشی چندان متفاوت از آن چه در سایه حرم شاهی برای زنان تصویر شده باقی نمی¬گذارد. در این دوره تاریخی زن نقشی را می¬پذیرد که برایش می¬پسندند و این نقش را با استفاده از تمام قوت و توان فطری و مهارت¬های اکتسابی، به احسن وجه ایفا می¬کند و چه بسا پسند خودش در این میان به دست فراموشی سپرده می¬شود تا روزی که هویت خود را بازیابد.
کلیدواژه: ابژه ، سوژه ، جنسیت، حرم ، رزم و بزم.

نقش زنان گيلان در تحولات اجتماعي با تكيه بر عصر صفوي
زهرا مصفا
با تاکید بر عصر صفویه متون تاریخی یا جغرافیایی که در دوره¬های مختلف نوشته شده¬اند ، عموما گزارش جنگ¬ها و یا روابط سیاسی حکومت¬های گوناگون است. بنابراین اوضاع اقتصادی و اجتماعی در مناطق مختلف آن به ندرت در این آثار انعکاس یافته است. علت این نقصان بزرگ تاریخی تدوین آثار تاریخی است که عموما شکل فرمایشی داشته¬اند . این مورخان علاوه بر نادیده گرفتن اوضاع اجتماعی به بررسی وضع گروه¬های اجتماعی نیز توجهی نداشته¬اند. یکی از مهمترین این گروه¬ها، زنان بودند که تاثیر زیادی بر تحولات اجتماعی و اقتصادی داشته¬اند و مورخان بسی از این امر غافل بودند. از اینروست که در بین متون تاریخی تنها می¬توان به چند شخصیت درباری اشاره نمود که فعالیت¬های آنها شبیه سیاست بازی¬های درباری بود.
کارکرد و فعالیت¬های اجتماعی زنان در ولایت گیلان به جهت اوضاع طبیعی این سرزمین بسیار متفاوت از سایر مناطق ایران بود. گزارش¬هایی که از سیاحان اروپایی در عصر صفوی از نقش زنان در این ولایت ارائه شده، تفاوت چشمگیری با سایر مناطق ایران داشت. علت این امر ، فعالیت¬های اقتصادی و اجتماعی زنان در سرزمین گیلان بود. مهمترین منبع اقتصادی این سرزمین برنج و ابریشم ، موجب تقسیم کار در این مشاغل می¬شد. امور مربوط به پرورش توسط زنان و سایر فعالیت¬ها به مردان اختصاص می¬یافت. مشارکت اجتماعی زنان در گیلان و سهم آنان در تولید اقتصادی ، موجب ایجاد حقوق اجتماعی برای آنان شده و در نهایت آنان می توانستند به برخی از حقوق و جایگاههای اجتماعی خود دست یابند. مشارکت اجتماعی ، اقتصادی زنان، حضور چشمگیر آنان را موجب شد و پس از ایجاد نوگرایی در جامعه ایران، زنان گیلانی از این تجربه¬ها استفاده نموده و از پیشتازان فرهنگ و معارف جدید محسوب شدند.
مهمترین سوالی که در این پژوهش مطرح است اینست که چه عواملی موجب مشارکت گسترده¬ی زنان در فعالیت¬های اجتماعی گیلان می¬شد؟
بر اساس پرسش فوق می¬توان گفت اوضاع جغرافیایی و اقتصادی گیلان مهمترین عامل فعالیت گسترده زنان در گیلان می¬شد. محقق تلاش دارد تا با تکیه بر گزارش¬های سیاحان و منابع محلی و تاریخی به پرسش و فرضیه مذکور پاسخ دهد.
واژه های کلیدی: تحولات اجتماعی ، زنان ، گیلان، صفویه ، نوگرایی

نگاهي به نقش سياسي و اجتماعي حرمسرا ها در دوره اسلامي
دکتر محسن معصومی
وجود حرمسراها به عنوان محلي براي سكونت مادران، همسران و دختران خلفا و پادشاهان، در دوره اسلامي، نظرات موافق و مخالف گروهي از پژوهشگران را در دوره جديد به خود جلب كرده است. عده‌اي حرمسرا را تنها مكاني براي ارضاي اميال نفساني حكمرانان دانسته و به طور كلي ايجاد چنين مكانهايي را نكوهش كرده‌اند و گروهي ديگر، شايد متأثر از جنبشهايي كه در سالهاي اخير براي حمايت از حقوق زنان شكل گرفته است، نقش سياسي و اجتماعي مهمي براي حرمسراها قايل شده‌اند. آنچه مسلم است سكونت شاهزادگان، وليعهدها و مادران و همسران پرنفوذ حكمرانان در حرمسراها، باعث مي‌شد كه اين مكانها، به يكي از كانونهاي اصلي قدرت بويژه در منازعات مربوط به جانشيني، تبديل شوند. به علاوه در حرمسراها برنامه‌هاي متعدد و متنوع علمي، فرهنگي، ادبي و مذهبي، براي تربيت و آموزش زنان و نيز سرگرمي آنها تدارك ديده مي‌شد. در اين مقاله ضمن نقد و بررسي ديدگاهاي فوق در باره حرمسرا، نقش سياسي و اجتماعي اين مراكز در دوره اسلامي بررسي خواهد شد.

تحلیلی بر نگرش های جنسیتی در منظومه سام و بهرام
دکتر الهام ملک زاده
دکتر زهرا علیزاده بیرجندی

متون ادبی آیینه¬ای از تاریخ اجتماعی و تابعی از بافت موقعیتی عصری هستند که در آن شکل گرفته اند. از این رو، در بررسی انتقادی متون ، توجه به عواملی چون بافت تاریخی، روابط قدرت در جامعه، ارزش ها، نهادهای فرهنگی- اجتماعی و ایدئولوژیکی ضروری است.
منظومه سام و بهرام _ منسوب به عبدالرزاق لاهیجی- از متون ادبی عصر صفویه است. یکی ازشخصیت های اصلی این منظومه داستانی زنی است به نام سام، که همچون شخصیت های بسیاری از منظومه¬های عاشقانه در نقش معشوق جلوه¬گری می¬کند. تصویر پردازی¬های مصنف در روایت این عشق، نمادپردازی¬های او در بیان تقابل های جنسیتی، مضامینی چون عشق مجازی و عشق حقیقی و سایر مباحث مطرح ، نمودی از نگرش و باورهای رایج زمانه و روزگار حیات نویسنده درباره زن را بر ما آشکار می سازد.
در مقاله حاضر با نگاهی انتقادی بر این منظومه، نگرش های جنسیتی عصر صفویه مورد تحلیل و ارزیابی قرار گرفته است.

کلید واژه: زنان- صفویه- نگرش های جنسیتی- منظومه سام و بهرام

بررسی و نقد شرکت دو همسر شاه اسماعيل اوّل صفوی در نبرد چالدران و سرانجام آنان
دکتر حسين ميرجعفری

در منابع عصر صفوی از چهار همسر شاه اسماعيل اوّل صفوی ياد شده است به نام‌های تاجلو‌بيگم, مادر شاه طهماسب اوّل و بهرام‌ميرزا, خان‌بيگی‌خانم‌موصلو, مادر القاص‌ميرزا و سام‌ميرزا, بهروزه‌خانم که در جنگ چالدران به اسارت عثمانی‌ها در آمد و چهارمی مهدعليا دختر شروانشاه که در سال 929 به ازدواج شاه اسماعيل درآمد.
آن چه در اين مقاله مورد توجه نگارنده است, ماجرای شرکت بهروزه‌خانم و تاجلی‌خانم دو تن از همسران شاه است که در نبرد چالدران بر خلاف ميل شاه اسماعيل در جنگ شرکت کرده و سرانجام بهروزه‌خانم اسير عثمانی‌ها شده و تاجلو خانم حين فرار با تسليم جواهرات خود به فردی از جنگجويان عثمانی به نام مسيح‌بگ که در تعقيب او بوده, موفق به نجات از دست وی شده و از خطری که او را تهديد می‌کرده است, نجات يافته است.
از مجموع اطلاعات موجود چنين بر می‌آيد که سلطان سليم اوّل در مدت اقامت بهروزه‌خانم در خاک عثمانی هرگز رفتار بدی با وی نداشته است.
تاجلوخانم, زن شجاع شاه اسماعيل, از جمله زنان نامداری است که در ميدان نبرد چالدران حضور داشته و ديگر زنان را تشويق به شرکت در جنگ کرده که جرأت و دليری او زبانزد خاص و عام گرديده و پس از رهايي و پيوستن به شاه, همواره برای وی دوستی مهربان بوده که حدود بيست سال مشاور و يار غم و شادی شاه اسماعيل بوده است. همچنين از وی به عنوان بانويي گشاده‌دست نام برده‌اند که می‌کوشيد گرسنه‌اي در اطراف بارگاهش ديده نشود.
در اين مقاله سرگذشت اين دو بانو از ديد مورخان, به خصوص تاريخ‌نويسان ايرانی و عثمانی بررسی و نظرات آنها مورد نقد و تحليل قرار می‌گيرد.

پادشاه خاتون ، خاتون سیاست و هنر
فاطمه نوبخت

از زمان حکومت سلجوقیان در ایران و نفوذپذیری تدریجی سنن قبیله¬ای ، تعصب مذهبی گذشته کم رنگ شد و به دنبال آن زنان از پس پرده ها بیرون آمدند و به صورت مستقیم یا غیر مستقیم در امر سلطنت با شوهران و یا فرزندان خود شریک شدند. دوره حکومت اتابکان و سپس خوارزمشاهیان و مغول دوره شوکت و قدرت زن در ایران محسوب گردد.
از زنان معروف این دوره پادشاه خاتون ، حاکم کرمان می¬باشد. وی پنجمین پادشاه زن مسلمان ، دختر قطب الدین محمد سلطان قراختایی کرمان و قتلغ ترکان بود. پادشاه خاتون همسر اباقاخان و پس از آن همسر پسر اوگیخاتو ، سلطان ایلخانی بود. مادر وی ، قتلغ خاتون پس از مرگ شوهرش با اجازه اباقاخان به نیابت از فرزند خردسالش در کرمان به حکومت پرداخت. بعد از مرگ اباقاخان ، سیورغتمش ، برادر پادشاه خاتون بر مادر شوریدو قتلغ خاتون قبل از رفع فتنه پسر درگذشت و سیورغتمش حاکم کرمان شد. بعد از مرگ ارغون خان ، گیخاتو به پادشاهی رسید و پادشاه خاتون با اجازه همسر خود حکومت کرمان رادر دست گرفت تا بدین وسیله انتقام مادرش را از سیورغتمش بگیرد. پس از ورود به کرمان برادر را به زندان افکند ، اما پس از مدتی همسرش کردوچین و دخترش شاه عالم او را نجات دادند. پادشاه خاتون مامورانی را در پی او فرستاد و وی را به کرمان آوردند و به دستور فرمانروا ، سیورغتمش را به قتل رساندند. دو سال بعد گیخاتور درگذشت و بایدو داماد سیورغتمش جانشین او شد. کردوچین برای گرفتن انتقام همسرش ، حکومت کرمان را از داماد خود گرفت و به آن سوی رهسپار شد. چند روز درگیری میان سپاهیان این دو زن در گرفت و در نهایت کردوچین به شهر وارد شد و به دستور او پادشاه خاتون را با اهانت و خواری به زندان انداختند و سپس به قتل رساندند. در اکثر منابع این دوره پادشاه خاتون را زنی عالمه ،عادله، شاعره و اهل فضل می دانند. علت شهرت این زن فرمانروا چیست؟ کرمان در مدت فرمانروایی وی با چه تغییراتی روبرو شد؟ اقدامات وی در عرصه های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی چه می باشد؟ پادشاه خاتون به علما و ادبا توجه خاص داشت و در زمان حکومت وی در کرمان علما و فضلا را بسیار محترم می شمردند. او خط نسخ را به زیبایی تمام می نوشت و شعر را بسیار تیکو می سرود. این زن فرمانروا قرآنها و کتابهای متعددی به خط خویش نوشت. در مدت کوتاه سلطنتش به عدل و داد رفتار کرد و مدارس و عمارات متعددی بنا کرد.

معرفی یک نسخه خطی؛ احوال ممتاز محل: تاج محل
دکتر جمشید نوروزی
در باره زندگی ارجمند بانو ملقب به «ممتاز محل» (1000-1040ق) و آرامگاه باشکوه وی در شهر آگرا، مقالات و کتاب های زیادی نوشته شده است. با این حال، هنوز برخی از مسائل مرتبط با زندگی این دختر تهرانی الاصل و نیز مشخصات فنی و هنری مقبره زیبای او از انظار پنهان مانده است. برای بیان برخی از این مطالب ناگفته، باید به مندرجات نسخه های خطی منتشر نشده فارسی مراجعه کرد. یکی از این نسخه ها، با شماره A-285، در کتابخانه دکتر ذاکر حسین دانشگاه جامعه ملیه اسلامیه شهر دهلی نو نگهداری می شود. عنوان دقیق و اصلی این نسخه، مشخص نیست. در صفحه اول این نسخه، به زبان فارسی و با خطی متفاوت از متن اصلی، عنوان «احوال ممتاز محل: تاج محل» درج شده است. با این حال در صفحه دوم این نسخه، به زبان فارسی و خط انگلیسی، عنوان «خلاصه احوال بانو بیگم مخاطب به ممتاز محل عرف به تاج بی بی» آمده است. در ابتدای متن اصلی این نسخه، یعنی شروع صفحه سوم نیز همین عبارت ذکر شده است. این نسخه، شامل 41 برگ 2 صفحه ای می باشد که هر صفحه آن، دارای 7 سطر است. طول و عرض این نسخه، به ترتیب 24 و 5/15 سانتیمتر می باشد. مندرجات این نسخه، به خط نستعلیق و در سایز بزرگ کتابت شده است. اظهار نظر در باره کاتب و تاریخ کتابت این نسخه، دشوار است. با این حال در دو صفحات 2-3و41 این نسخه، مهر منیرالدین محمد و تاریخ 1283ق درج گردیده که احتمالاً مبین مالکیت این نسخه در این سال است. مولف این نسخه و زمان نگارش آن، ناشناخته است. اما در برخی نسخه های دیگر کتابخانه های هند و پاکستان که از حیث برخی عبارت ها و نیز محتوا و عنوان، نزدیک به عنوان و محتوای نسخه مورد اشاره است، میرزا مغل بیگ(ز: 1268ق) یا ممتازعلی میرزا بیگ به عنوان مولف معرفی شده است. می توان حدس زد که نسخه مورد نظر این نوشتار توسط این شخص و یا فرد دیگر، از روی یک نسخه کاملتر، تلخیص و کتابت شده است. مطالب و موضوعات اصلی این نسخه، عبارتند از: الف- زندگی نامه بسیار مختصر ممتازمحل و ازدواج وی با شاهجهان(1037-1068ق)، نام فرزندان او، مرگ ناگهانی و ساخت آرامگاه. ب- شعرهایی که شاه¬جهان برای آرامگاه ممتازمحل سروده است. ج- بیان نوع سنگ هایی که در ساخت آرامگاه به کار رفته است. د- شعرهایی در وصف آرامگاه اکبرشاه در سکندره. ه- نوع و اندازه(طول و عرض و ارتفاع)سنگ های مورد استفاده در آرامگاه ممتازمحل. و- کتیبه موتی مسجد واقع در دارالخلافه اکبرآباد. ز- نام معماران و کتیبه نویسان آرامگاه تاج محل. ح- نوع و اندازه چوب های مورد استفاده در آرامگاه ممتازمحل. ط- توسل اکبرشاه به روضه خواجه معین الدین چشتی و محضر شیخ سلیم چشتی برای فرزندار شدن و تولد شاهزاده سلیم. ی- ریز هزینه های صرف شده در ساخت اجزاء مختلف مجموعه آرامگاه ممتازمحل.