تهران - موزه هنرهای معاصر

موزه ها
موزه محل جمع آوری، تحقیق و حفظ آثار و شواهد برجای مانده از انسان ها ، آثار باقی مانده از مراحل تغییر و تحول منابع طبیعی و زیست محیط در طول تاریخ است. بشر همواره به دنبال تاریخ و هویت اصلی خود است که این مستلزم شناخت میراث فرهنگی به جا مانده از اجداد و گذشتگان است، در واقع همین احساس نیاز باعث به وجود آمدن موزه ها شده است.
بنابراین، نیاز به شناخت در مورد دست ساخته های یک ملت یا یک تمدن، نیاز به شناخت شیوه های هنری هر قوم یا یک ملت و مقایسه آن ها با سایر اشیای کشورها و تمدن های دیگر، نیاز به شناخت دانش و هویت هنر و تمدن گذشتگان و به ویژه حفاظت از ارزش های میراث فرهنگی گذشتگان از مهم ترین اهداف ایجاد موزه محسوب می شوند.
اولین بار، زمانی که ناصرالدین شاه قاجار به اروپا سفر کرد با مشاهده آثار و نقاشی های موجود در موزه های اروپا، اقدام به جمع آوری اموال و اشیای دربار و ایجاد محلی مانند موزه های اروپایی در کاخ گلستان کرد. ولی اولین موزه رسمی ایران، به دستور وزیر وقت، مرتضی قلی خان ممتازالملک، در سال ۱۲۹۵ هـ. ش، در یکی از تالارهای مدرسه دارلفنون دایر و «موزه ملی ایران» نامیده شد. ولی کوچک بودن این محل موجب شد، در سال ۱۳۰۴ هـ. ش، به دستور رضاخان، عمارت مسعودیه که به شاهزاده مسعود میرزا تعلق داشت، برای موزه در نظر گرفته شود. با افزایش اکتشافات و یافته های باستانی و تاریخی، سرانجام در ۱۲ آبان سال ۱۳۰۹ هـ. ش، قانون حفظ آثار ملی و نظارت بر آن ها توسط دولت تصویب شد و با تصویب این قانون، رضاخان دستور ساخت «موزه ایران باستان» را صادر کرد.

موزه آذربایجان
موزه آذربایجان در سال ۱۳۳۶، در کنار مسجد کبود تبریز، مشرف به خیابان امام قرار ساخته شد. البته ساختمان فعلی موزه در سال ۱۳۴۱ به طور رسمی کار خود را آغاز کرد. این موزه از دو بخش: باستان شناسی دوران قبل از اسلام از هزاره پنجم قبل از میلاد تا دوران ساسانی و باستان شناسی ایران در دوران اسلامی تا پایان عصر قاجار تشکیل شده است.
موزه آذربایجان، همچنین دارای تالار سکه و مهرهای شاهان و فرمانروایان در طول تاریخ است. بر روی این مهرها که از جنس های مختلفی چون انواع عقیق، یشم، سنگ سرخ، یمانی، فیروزه، یاقوت، طلا و نقره ساخته شده، علایم و نشانه های ملی، قومی، مذهبی، تجاری و حکومتی اقوام گوناگونی حک شده که در شهرهای مختلف ایران زندگی می کردند.
آثار بخش پیش از اسلام: جام زرین، موبند زرین، ریتون نقره ای، مجسمه سر شیر مربوز به دوران هخامنشی، یک قبضه شمشیر برنزی همراه با کتیبه ای به خط میخی، متعلق به دوران کاسی ها، تنگ ها و کاسه های شیشه ای مربو به دوران ساسانی.
آثار بخش پس از اسلام: چینی های دوره صفوی، قفل رمزی فلزی با ۴ عقربه و رمز ۶۵۵۳۶ متعلق به سال ۵۶۶ هـ.ق، کاسه برنزی مزین به آیات قرآنی و دعا معروف به جام شفابخش، سنگ نوشته ی معروف « بسم الله»

موزه مشروطه تبریز
موزه مشروطه در اصل، خانه ی «حاج میرزا مهدی کوزه کنانی» معروف به «ابوالمله» است که در تاریخ ۱۲۴۵ هـ. ش، در محله راسته کوچه و در غرب بازار تبریز ساخته شد. این خانه در زمان مشروطه، محل تجمع مشروطه خواهانی چون: ستارخان، باقرخان، ثقه الاسلام، حاج میرزا آقافرشی، حاج میرزا حسین واعظ بوده و در جنگ های ۱۱ ماهه تبریز علیه نیروهای دولتی، محل تشکیل جلسات مشروطه خواهان و ستاد فرماندهی به شمار می آمد. بنای تاریخی این خانه، با معماری دوره قاجار در سال ۱۳۵۴ هـ. ش، به شماره ثبت ۱۱۷۱ در فهرست آثار ملی به ثبت رسید و در سال ۱۳۶۷ توسط میراث فرهنگی خریداری شد.
آثار موجود: قلمدان، عینک، دستخط و وسایل شخصی رهبران مشروطه، اسلحه یا تپانچه کمری ستارخان، تمبرهای عصر قاجار، تعدادی نشریه محلی و روزنامه های مختلف ایران آن زمان، مهر انجمن های انقلابی آذربایجان، نشان های لیاقت منقوش به عکس ستارخان و باقرخان، گلوله های توپ، فرش و تابلوفرش های مشروطه، عکس های تاریخی از دوران انقلاب مشروطه، تندیس شخصیت رهبران مشروطه، دفترچه هزینه های نهضت مشروطه به قلم حاج مهدی کوزه کنانی

 

موزه باستان شناسی اردبیل
موزه تخصصی باستان شناسی اردبیل با مساحت ۱۸۰۰ متر مربع در مجموعه بقعه شیخ صفی الدین اردبیلی در سال ۱۳۹۰ ایجاد شد. این موزه که اولین موزه تخصصی در ایران به شمار می رود در خود ۵۰۰ اثر تاریخی متعلق به استان اردبیل را جای داده است. اشیای قرار گرفته در این موزه برحسب دوره تاریخی چیده شده است و علاوه بر این؛ در کنار این موزه سایت باستانی و تاریخی به مساحت ۱ هزارو ۸۰۰ متر مربع طراحی شده که قسمتی از تمدن اشکانی را معرفی می کند.
آثار موجود: انواع سفالینه های ساده و نقاشی شده، ظروف شیشه ای، ظروف چینی به رنگ های آبی و سفید، ابزار و ادوات مفرغی از دوره های مختلف تاریخی استان، نسخ خطی، سکه ها.

موزه مردم شناسی اردبیل
موزه مردم شناسی در میدان عالی قاپو شهر اردبیل و مجاورت بقعه شیخ صفی در محل حمام تاریخی ظهیر الاسلام واقع شده است. بنای اصلی این موزه که حمام است در نیمه دوم قرن هفتم هجری قمری توسط ظهیرالاسلام ساخته شد، در زمان قاجار شخصی به نام آقا نقی موتمن الرعایا، آن را خریداری و بازسازی کرد و در نهایت در سال ۱۳۷۸ سازمان میراث فرهنگی پس از خرید به مرمت آن پرداخته و آن را به موزه مردم شناسی تبدیل کرد.
آثار موجود در این موزه ظروف چای، صنایع دستی، تندیس انسان های ملبس به لباس های سنتی و آیینی هستند که صحنه های از آداب و رسوم، نحوه زندگی، لباس های محلی مردان و زنان، نحوه پخت غذاهای محلی و برگزاری مراسم ها و آیین های خاص استان و نیز حمام کردن به شیوه های سنتی و اشیای مربوط به حمام کردن در گذشته را به تصویر می کشد.

تهران - محله ایران (آبسردار) - مدرسه سپهسالار

همه شهرها از مجموعه محله هایی تشکیل شده اند که از نظر ساختاری، تاریخی، فرهنگی، اجتماعی، اقتصادی و طبقاتی دارای یکسری تشابه ها و تفاوت هایی هستند. در واقع محله از تجمع خانه ها، معاشرت نزدیک و محکم همسایگان و اتحاد غیر رسمی گروهی از مردم در یک فضای جغرافیایی خاص به وجود می آید.
پیدایش محله ها به شکل امروزی را باید نتیجه تجمع انسان های اولیه در دوران غارنشینی و کوچ نشینی به منظور مقابله با حیوانات و تامین امرار و معاش دانست. در واقع محله به عنوان پناهگاه انسانی به شمار می آمد که در نهایت پاسخگوی ارضای نیازهای جمعی بشر بود. در گذشته اجتماعات براساس ویژگی های قومی و قبیله ای شکل می گرفت ولی با گذشت زمان و به دلیل بروز عواملی چون، افزایش جمعیت، رشد تمدن و گسترش فرهنگ یکجا نشینی ساختار تشکیل تجمعات قومی و قبیله تغییر یافت و براثر وقوع جنگ های طولانی، مهاجرت ها و تقسیم کارها زندگی بشری از قالب قبیله ای در آمد و به زندگی محله ای تبدیل شد.
بر اساس بررسی های صورت گرفته در جغرافیایی شهری، تقسیم شهرها براساس ویژگی های اقتصادی- اجتمای اولین بار در دوره هخامنشیان بوده ولی در زمان ساسانیان ساختار شهرنشینی براساس ویژگی های طبقاتی صورت گرفت، به طوری که برج و باروهای داخل هر شهر براساس ویژگی های اقتصادی- اجتماعی آن محل ساخته می شد که همین باعث تقسیم شهر به طبقات و محله هایی چون محله حاکم نشین، محله طبقات وابسته به حکومت، محله عامه مردم و براساس نژاد، دین و خویشاوندی گردید. در دوران سلجوقیان نیز محله ها براساس ویژگی های قومی قبیله ای تشکیل می شد و هر محله دارای برج و باروی مخصوص بود.
ساختار شکل گیری محله، در دوران پس از اسلام نیز کماکان همانند دوران قبل از اسلام بود. بدین معنی که محله ها براساس نژاد، قوم، دین و خویشاوندی تقسیم می شد و نام محله ها نیز براین اساس انتخاب می شد. اما رفته رفته و با افزایش جمعیت و رشد تمدن شهرنشینی و نیز بروز یکسری نیازهای اجتماعی- اقتصادی هر محله نیاز به ایجاد یکسری فضا های عمومی چون بازار محلی، مغازه ها، مسجد، حمام، مدرسه، آب انبار محسوس شد که همین فضاهای عمومی خود به محله ها نوعی استقلال می داد و ساختار این فضاها به گونه ای بود که بین مردم یک شهر، ارتباط محله ای و هویت اجتماعی ایجاد می کرد.
بنابراین در یک نگاه کلی می توان محله را تداعی گر وجود زنجیره ای از خانواده هایی دانست که در یک فضای جغرافیایی با بافت و محدوده مشخص تا حدودی زیادی دارای ویژگی ها و ارزش های فرهنگی و اجتماعی مشابه ای هستند.

اصفهان - اصفهان - مسجد امام

مساجد
مساجد به عنوان محل عبادت و مکان شکرگزاری و سجده گاه مسلمانان، از مهم ترین مکان های اعتقادی به شمار می رود. تاریخ احداث مساجد در ایران مصادف با ورود اعراب مسلمان به ایران است. بدین ترتیب که با حضور مسلمانان در سال ۱۳ هـ. ق در نقاط مختلف ایران و گرایش ایرانیان به مذهب اسلام، احتیاج به فضاهای عبادی سیاسی نماز جماعت و جمعه، آنان را به ساخت مساجد و مکان های عبادی وا داشت و باعث شد اولین مساجد در ایران احداث شود.
معماری مساجد ایرانی، در اوایل بیشتر متاثر از سبک و اسلوب معماری اولیه مسلمانان در سرزمین عربستان بود و معماران ایرانی به تقلید از معماران اعراب مساجدی را یک محوطه ای با دیوار خشتی و سایبانی از حصیر و چوب در نظر می گرفتند اما با گذشت زمان و بر حسب موقعیت جغرافیایی ایران و بارش برف و باران، معماران ایرانی اقدام به تلفیق معماری اسلامی و معماری بومی- ایرانی کردند و در ساخت مساجد از انواع قوس ها، طاق های ضربی، ایجاد گنبد بر روی پایه های چهار گوش و ایوان به سبک معماری دوره اشکانی، ساسانی و حتی هخامشی استفاده کردند. مهم ترین مشخصات مساجد عبارتند از: مناره، گنبد، حوض و وضوخانه.
اولین مسجد در ایران به دستور سعدابن ابی وقاص در کهندژ تیسفون ساخته شد. از دیگر مساجد قدیمی ایران می توان: مسجد جامع اسیر، مسجد جامع بخارا، مسجد آدینه، مسجد فهوج یزد، مسجد شوش، مسجد تاریخانه دامغان، مسجد دره شهر ایلام، مسجد یزد خواست و مسجد جامع اصفهان را نام برد.

آذربایجان غربی - چالدران - قره کلیسا

کلیساها
کلیسا به عنوان محل عبادت مسیحیان به شمار می آید. مورخان، تاریخ آغاز مسیحیت در ایران را به دوره اشکانیان و قرن اول میلادی نسبت می دهند. موافقت پادشاهان اشکانی با آزادی دین و عقیده مردم سرزمین های تحت حاکمیت، باعث شده بود تعدادی زیادی از مسیحیان و مبلغان مسیحی که مورد آزار و اذیت امپراطوری روم، قرار می گرفتند، وارد خاک ایران شوند و در این کشور در امنیت کامل به تبلیغ و انجام مراسم مذهبی خود بپردازند. مسلما مسیحیان برای انجام فعالیت های مذهبی خود نیاز به مکان های مذهبی چون کلیسا داشتند و همین احساس نیاز باعث احداث کلیسا در نقاط مختلف ایران شد. هرچند در طی دوره های مختلف تاریخی روند تاسیس کلیساها به کندی صورت گرفت ولی در سده های نخستین اسلامی مراکز مسیحی پراکنده ای در بین النهرین، آذربایجان، همدان، فارس، سیستان و بلوچستان، خراسان، آسایای مرکزی، سواحل خزر و ری احداث شد.
ساخت کلیسا در ایران بیشتر مربوط به سده هشتم هجری قمری و در زمان حکومت شاه عباس اول است. یکی از اقدامات شاه عباس تشویق ارامنیان به نقل مکان از ارمنستان و آذربایجان، و استقرار در شهرهایی چون اصفهان، گیلان و مازندران بود. اغلب این ارامنه صنعتکارانی بودند که شاه عباس برای تزیینات بیشتر بناهای اصفهان از هنر و توانایی آن ها استفاده می کرد. ساختار کلیساهای ایران ترکیبی از معماری ایرانی و غیر ایرانی است. در دوره قاجار وقوع جنگ‌ ایران و روس بر سر قفقاز و شکست نیروهای ایران موجب جدا شدن مناطق مسیحی نشین قفقاز و ارمنستان از خاک ایران شد. به دنبال این شکست، عده زیادی از ارامنه آذربایجان از این ناحیه به داخل خاک روسیه مهاجرت کردند و کوشش دولت قاجار برای ماندنشان در آذربایجان ناکام ماند
و تعداد زیادی از آنان نیز به تدریج تا پس از جنگ جهانی اول خاک آذربایجان را ترک کردند و آنچه از قرن‌ها حضورشان در آذربایجان باقی ماند، میراثی از کلیساها و صومعه‌های پراکنده در این سو و آن سو بود.این کلیساها در تابستان سال ۲۰۰۸ میلادی با پیشنهاد سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری ایران تحت عنوان «کلیساهای ارامنه ایران» برابر کنوانسیون ۱۹۷۲ سازمان علمی، فرهنگی و تربیتی ملل متحد یعنی یونسکو در فهرست میراث فرهنگی جهانی ثبت شدند و در پوشش حمایت و حفاظت بین‌المللی قرار گرفتند.
 

کلیسای تاتاووس یا قره کلیسا
کلیسای تاتاووس یا قره کلیسا از معتبرترین و پر نقش و نگارترین کلیساهای ارمنیان در ایران است که در جنوب ماکو و ۲۰ کیلومتری شمال شرقی چالداران در روستای قره کلیسا در استان آذربایجان غربی واقع شده است. بنای این کلیسا توسط تعدادی از مسیحیان ارمنی در سال ۳۰۲ میلادی به منظور یادبود یکی از حواریون حضرت مسیح به نام تاتائوس که در سال ۴۳ میلادی، همزمان با دوران حکومت اشکانیان برای ترویج دین مسیحیت وارد شمال غرب ایران شده بود ساخته شد. تاتائوس توانست گروه زیادی از جمله پادشاه ارمنستان و دخترش به نام های ساناتروک و ساندخت را به دین مسیحیت دعوت کند ولی بعد از مدتی ساناتروک پشیمان شده و به مخالفت با آیین مسیحیت می پردازد و دستور قتل تمامی مسیحیان حتی دختر خود و تاتاوس را می دهد.
بنابراین کلیسای تاتائوس را می توان اولین کلیسایی دانست که توسط مبشرین مسیح در دنیا ساخته شده است و همه ساله مراسم خاصی در سالروز شهادت تاتائوس که در هفته اول مرداد ماه می باشد برپا می شود. در این مراسم که ۳ روز برگزار می شود گروهی از ارمنیان ایران از شهرهایی چون تبریز، ارومیه، تهران، اصفهان، قزوین و ... به این محل می آیند و به برگزاری آیین هایی چون خواندن دعای کلیسا و انجام غسل تعمید کودکان و نوجوانان ارمنی با حضور اسقف اعظم می پردازند. عده ای معتقدند وجه تسمیه نام قره کلیسا به خاطر استفاده سنگ های سیاه در این بنا است. قره در زبان ترکی به معنی سیاه است، ولی باید توجه کرد که واژه قره در زبان ترکی علاوه بر این که به معنی سیاه می باشد بلکه دارای معانی دیگری چون: بزرگ، باشکوه، بلند، انبوه و خوش نشین است. کلیسا در طول تاریخ به دنبال حوادث زیادی نظیر زلزله ۱۳۱۹ میلادی، جنگ های ایلخانان، صفویان، عثمانیان و یورش مغول ها به ایران، آسیب های فراوانی دید. آخرین تعمیرات و بازسازی های انجام شده بر کلیسا، به درخواست اسقف ارمنی به نام ذکریا و به دستور عباس میرزا که در آن زمان ولیعهد فتحعلی شاه قاجار بود بازسازی و بخش های جدیدی در این کلیسا ساخته شد. در ضلع غربی کلیسای قدیمی که با سنگ های سیاه احداث شده بود ، تالار دیگری با سنگ های سفید و با تزیینات باشکوهی افزوده شد.
کلیسای تاتائوس یا قره کلیسا دارای دو گنبد بزرگ و کوچک هرمی شکل و ۱۲ ترک است. بخش قدینی با سنگ های سیاه رنگ و بخش جدید آن با سنگ های سفید ساخته شده است. در بخش خارجی کلیسای سیاه، طرح های زیبایی مانند گردونه خورشید و بقایای حجاری ها از بنای اولیه کلیسا دیده می شود و در بخش کلیسای سفید حجاری های از تصاویر انسانف نقوش گل و بوته و اشکال حیوانات وجود دارد.
قره کلیسا در تاریخ 18 خرداد 1387 به عنوان نهمین اثر ملی ایران و نیز جهت حفظ قدیمی ترین و برجسته ترین نمادهای معماری ارامنه جهان در فهرست جهانی یونسکو ثبت گردید.

زنجان - سلطانیه - گنبد سلطانیه

گنبد، در فرهنگ معماری نوعی پوشش منحنی شکل برای سقف یک مکان محسوب می شود که در گذشته معماران مناطق دور از جنگل همچون، مناطق فلات مرکزی ایران و میان رودان، مجبور بودند به دلیل کمبود چوب مناسب برای ساخت سقف های مسطح، از سقف های گنبدی شکل استفاده کنند. بنابراین گنبدها، سازه های نیم کره توخالی هستند که بیشتر به دلیل کمبود چوب در برخی از مناطق به جای سقف های تخت به کار برده می شود.
در فرهنگ لغت فارسی «گنبد»، طاق های بلند و عظیم مساجد و بناهای قدیمی دیگر آمده است که به شکل نیم کره نوک دار، هرمی شکل و یا مخروطی ساخته شده است که در اغلب موارد با کاشی کاری تزیین شده است. از سقف های گنبدی بیشتر در آرامگاه ها، شبستان های مساجد و امام زاده ها استفاده می شد.
براساس اسناد تاریخی، اولین گنبد ساخته شده در ایران، متعلق به دواران اشکانی و اوایل دوران ساسانیان است. ابن البلخی در کتاب خود آورده: «اردشیر شهر فیروز را بنا کرد و شکل آن مدور است چنانکه دایره پرگار باشد. در میان شهر آن جا که مثلاً نقطه پرگار باشد دکه انباشته برآورده است و نام آن ایوان کرده و بر سر آن دکه سای ها ساخته و در میان گاه آن گنبدی عظیم برآورده و آن را «گنبد کیرمان» گویند و طول چهار دیوار این گنید تا زیر قبه آن هفتاد و پنج گز است و این دیوارها از سنگ خارا برآورده است و پس از قبه عظیم از آجر بر سر آن نهاده و آب از یک فرسنگ از سر کوه رانده و به فواره بر این سر برآورده و دو غدیر است که یکی بوم پیر گویند و دیگر بوم جوان و بر هر غدیر آتشگاهی کرده است.»
گنبد سازی در دوران ساسانیان به اوج شکوفایی خود رسید و تا به امروز نیز ادامه داشته و مهم ترین نکته این که این سبک معماری در تمامی دوران تاریخ از نظم دقیق ریاضی در شکل بندی ساختمان تبعیت کرده، به نحوی که می تواند بدون احتیاج به گاه بست و کالبد و قالب در برابر همه نیروهای رانشی به خوبی مقاومت کنند.
مهم ترین گنبدهای عبارتند از: گنبد سلطانیه، گنبد شیخ جنید، گنبد علویان، گنبد عالی ابرقو، گنبد قابوس، گنبد غفاریه، گنید سبز، گنید کبود.

آذربایجان شرقی - مراغه - رصدخانه مراغه

علاقه به مطالعه و بررسی ستارگان و تاثیر این اجرام آسمانی بر زندگی بشر از دیرباز مورد توجه ایرانیان بوده به طوری که با مطالعه آثار برجای مانده از ایران قدیم، در می یابیم که اطلاعات ارزشمندی درمورد آخرین اکتشافات علوم نوین و علم ستاره شناسی برجای مانده است. یکی از مهم ترین روش مطالعه ستاره ها، مشاهده و رصد آنان است. اما به دلیل وجود فاصله زیاد بین زمین و اجرام آسمانی، بشر همواره به فکر یافتن ابزاری برای رصد این اجرام بودند که در نهایت نتیجه این تفکر در گذشته دستیبابی به ابزاری چون سدس و اسطرلاب و امروزه تلسکوپ بوده است.
البته مکان هایی که برای مشاهده، بررسی و اندازه گیری اجرام و پدیده هایی آسمانی ساخته و ابزار مشاهده این اجرام در ان قرار گرفته است رصد خانه گفته می شود. از ابزارآلات موجود در رصدخانه های گذشته می توان به سُدس و اسطرلاب اشاره کرد، ولی امروزه رصدخانه ها مجهز به تلسکوپ های بزرگ نوری یا رادیویی هستند که در اتاق های گردنده نصب می شود.
سدس، به شکل کمانی از دایره است که هر چه شعاع این کمان بزرگ تر بود امکان اندازه گیری دقیق تری وجود داشت.
اسطرلاب، یکی دیگر از ابزارهای ستاره شناسی است که به شکل صفحه مدور فلزی از جنس برنز یا برنج و گاهی نیز از جنس آهن و فولاد بود که به صورت بسیار دقیق، ظریف و مستحکم ساخته می شد. از این دستگاه برای محاسبات کارهای نجومی از قبیل: جستجوی ارتفاع و زاویه آفتاب، محل ستارگان و سیارات، منطقه بروج و نیز برای به دست آوردن طول و عرض جغرافیایی مناطق در شبانه روز و تمام فصول، برای به دست آوردن ارتفاع کوه ها و پهنای رودخانه ها و دیگر ناهمواری های زمین، تعیین ساعات طلوع و غروب ستارگان ثابت و سیاراتی که نام آن ها بر دستگاه اسطرلاب نوشته شده بود، استفاده می شد.
ساخت رصدخانه در گذشته در میان اقوام و ملل قدیم رایج بوده به طوری که با بررسی اسناد تاریخی پی می بریم در زمان کلدانیان نیز مکان هایی را برای رصد ستارگان ایجاد کرده بودند. اما آنچه امروزه از رصد خانه ها برجای مانده نشان می دهد نخستین رصدخانه به صورت پیشرفته از حدود سال ۲۱۲ هجری در بغداد ساخته شد که دو اخترشناسان برجسته آن زمان یعنی فضل بن نوبخت اهوازی و محمد بن موسی خوارزمی اداره آن را برعهد ه داشتند. پیشرفت رصدخانه ها با ساخت رصدخانه مراغه در قرن هفتم به اوج خود رسید ولی دوران شکوفایی رصدخانه در سده نهم هجری یعنی زمان ساخت رصدخانه الغ بیگ بود.
رصدخانه ها از نظر معماری، ساختمانی گنبدی شکل است که تلسکوپ را از گزند باد، باران و برف دور نگه می دارد. در گنبد رصدخانه دریچه ای تعبیه شده است که با کنار رفتن دریچه می توان با تلسکوب آسمان را مشاهده کرد. به طور معمول این بناها را دور از نور شهر و در بالای کوه ها و ارتفاعات و یا کنار اقیانوس ها احداث می کردند تا از مزاحمت ابرها، گرد و غبار، روشنایی شهر ها و خیابان ها به دور باشند.
از مهم ترین رصدخانه های ایران می توان: رصدخانه مراغه، رصدخانه عبدالرحمن صوفي رازي در شهر ری، رصدخانه خواجه نصیرالدین طوسی در تبريز، رصدخانه ابوریحان بیرونی در شيراز، رصدخانه بخش فیزیک دانشگاه فردوسی مشهد، رصدخانه خورشیدی مرکز ژئوفیزیک دانشگاه تهران، رصد خانه آلاشت مازندران ، رصد خانه دانشگاه کاشان، رصدخانه ملي ايران، رصدخانه شهرگور را نام برد.

اصفهان - اصفهان - چهلستون

عمارت ها
هنر معماری همچون هنرهای دیگر در نزد ایرانیان از اهمیت ویژه ای برخوردار است. سبک معماری عمارت ها و خانه های ایرانی نه تنها تحت تاثیر عوامل زیادی چون: موقعیت جغرافیایی، تنوع آب و هوایی، آداب و رسوم، مراسم مذهبی، روحیه، اخلاقیات و نیز: موقعیت شغلی، طبقه اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی مالکان عمارت ها و خانه ها قرار داشته، بلکه از اصول معماری خاصی مانند جنبه انسانی معماری، رعایت میزان و تناسب، استفاده از مصالح بومی، فن اجرای نقشه ، توجه به قسمت درونی بنا به منظور حفظ کرامت انسانی و در نهایت توجه به حیاط پیروی می کرده است.
معماران و هنرمندان ایرانی همچنین، دقت و وسواس خاصی در تزیین و خلق زیبایی در بناها داشتند، به طوری که این ذوق و خلاقیت ها را می توان در حکاکی های به جا مانده بر روی سنگ ها، گچکاری ها، نقاشی ها، آیینه کاری ها، کاشی کاری ها و مزاییک کاری های صورت گرفته بر معماری های برجای مانده به خوبی مشاهده کرد.

عمارت اعیانی تبریز
عمارت اعیانی یا خانه امیر نظام گروسی از جمله عمارت های باقی مانده از دوره قاجار است که در زمینی با مساحت ۳ هزار متر مربع در محله ششگلان تبریز واقع شده است. این عمارت در دو طبقه با زیربنای ۱۵۰۰ متر مربع دارای دو حیاط اندرونی و بیرونی با باغچه ها، حوض ها، ۱۶ ستون با سرستون های زیبا، پنجره های مشبک ارسی با شیشه های رنگی، گچبری های نمای شمالی و جنوبی، آینه کاری و گچبری های تالارهای داخلی و پذیرایی ها ساخته شده است.
خانه امیر نظام گروسی که موزه قاجار تبریز نیز خوانده می شود در سال ۱۳۷۰ توسط میراث فرهنگی خریداری و با شمار ۱۷۴۹ در فهرست آثار ملی کشور ثبت گردید. در سال ۱۳۸۴ موزه قاجار راه اندازی شد که تالارهایی برای نمایش بافته، چینی، آبگینه، سکه، ابزار موسیقی، خاتم و ابزارهای فلزی دوره قاجار اختصاص یافته است.
 

عمارت شهربانی ارومیه
عمارت شهربانی، در سال ۱۳۰۷ به دستور رضاشاه و با کاربری نظامی- اداری در مرکز شهر ارومیه و میدان توپخانه قدیم ساخته شد. مصالح اصلی این عمارت که آجر، گچ و سنگ در نمای بیرونی استفاده شده توسط معماری به نام «مشهدی محمدحسین معمار» معروف به «ملا اوستا» بنا شده شده است. نقشه ساختمان به شکل مدور ساخته شده که با توجه به نوع کاربری اولیه، بنا دارای فضاهای داخلی زیادی است که به وسیله راهروی مرکزی به هم متصل می شوند.
عمارت شهربانی که به عمارت کلاه فرنگی نیز معروف است در سال ۱۳۶۰ از ماهیت نظامی- اداری به کاربری مسکونی درآمد و این کار باعث به وجود آمدن تغییراتی در عمارت شد و در نهایت این عمارت با شماره ۲۷۶۱ در فهرست آثار تاریخی به ثبت ملی رسیده و در مالکیت سازمان میراث فرهنگی است.

 

 عمارت عالی قاپو
عمارت عالی قاپو، به دستور شاه عباس اول در سال ۱۰۵۴ هـ. ق، در محدوده میدان نقش جهان اصفهان ساخته شد. این عمارت که در گذشته به نام های علی قاپو، دولتخانه مبارکه نقش جهان و قصر دولتخانه نامیده می شد از ۵ طبقه تشکیل شده است و طبقه سوم دارای ایوان بزرگی با هیجده ستون بلند است. مهم ترین ویژگی این بنای باشکوه، گچبری های طبقه آخر است که با هنرمندی رضا عباسی از هنرمندان برجسته عصر صفوی بر طاق ها و دیوارهای این تالار نقش بسته و به اتاق موسیقی یا اتاق صدا معروف است. البته علاوه بر این شاهکار هنری، هر طبقه تزیینات خاص خود را دارد.
به طور کلی عمارت عالی قابو، نه تنها محل پذیرایی های رسمی شاه عباس اول بود بلکه محل سان قشون و هدایای سفرا، تماشای مناظر، تماشای مسابقه چوگان، چراغانی، آتش بازی و نمایش های میدانی پهلوانی نیز بود.

عمارت عین الدوله
عمارت عین الدوله، توسط عین الدوله، صدراعظم مظفرالدین شاه، در تهران، در مساحتی حدود ۱۱ هزار و ۹۰۰ متر مربع و زیربنای ۸۰۰ متر مربع و در دو طبقه ساخته شده است. این عمارت، که در خیابان مبارک آباد پاسداران واقع شده، شامل دو طبقه است که طبقه همکف دارای یک شاه نشین با سقف آیینه کاری شده، نقاشی دیواری، گچ بری و قاب بندی تزیین شده است.
عمارت عین الدوله در پایان جنگ جهانی دوم و زمان برگزاری کنفرانس تهران، محل اقامت استالین، چرچیل و روزولت بود. این عمارت در دوره پهلوی، به بصیرالدوله هروی فروخته شد و بعد از مرگ وی مالکیت این عمارت ابتدابه پسرش دکتر نصرت الله هروی و سپس به دخترش شیرین هروی رسید. اما در ۱۳۷۶ هـ.ش، مالکیت این باغ با توافق تنها وراث وی در اختیار شهرداری قرا گرفت و در سال ۱۳۷۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

عمارت مستوفی الممالک
عمارت مستوفی الممالک، متعلق به میرزا حسن خان مستوفی الممالک در دوره سلطنت ناصرالدین شاه در محله سنگلج تهران است. این عمارت در سال ۱۳۱۱ هـ. ق و با نظارت محمد تقی خان، رییس بنا خانه و معمار باشی، به سبک بناهای اروپایی ساخته شده است. به همین دلیل می توان گفت این عمارت اولین عمارت ساخته شده به سبک فرنگی است که در آن بیشتر از تزیینات و گچبری های فرنگی استفاده شده است.
عمارت مستوفی الممالک دارای ویژگی منحصر به فردی است که عبارتند از: در ورودی چوبی دولنگه، آستانه کتیبه دار با هفت پله مرمر با دو ستون در بالای آن، گچ بری های نقش حیوانات افسانه ای با سر انسان و بدن شیر، انسان بالدار یا فرشته، گل و گیاه به شکل پیچک یا طرح اسلیمی دسته گل، گل و گلدان، سبد پرمیوه، انواع پروانه ها، پرندگان شکار شده و آویخته مثل قرقاول ، اردک.

عمارت ذوالفقاری
عمارت ذوالفقاری یا عمارت کلاه فرنگی توسط حسین قلی خان نظام العداله، از سرداران جنگ هرات و فرد با نفوذ ولایت خمسه، در محله ای به نام دالان آلتی، ضلع شمالی سبزه میدان و مسجد جامع شهر زنجان ساخته شده است. این عمارت ترکیبی از سبک معماری عصر قاجاریه و سبک معماری غربی و برگرفته از بناهای گوتیک اروپایی است که در دو طبقه بنا شده و متشکل از قسمت های اندرونی و بیرونی است.
عمارت ذوالفقاری، یکی از اولین نمونه های پوشش شیروانی در زنجان است که از تزیینات متنوعی چون تزیینات فلزی، سنگی، آجری، گچی، چوبی و کاشی برخوردار است و در پایین دیوارهای طبقه همکف کاشی کاری برجسته با رنگ قهوه ای، زرد و قرمز صورت گرفته و تزیینات سنگی و گچی بیشتر در ستون های ورودی همکف و ایوان های ستون دار طبقه اول دیده می شود. این عمارت در سال ۱۳۷۵ با شماره ثبتی ۱۸۵۲ در فهرست آثار مل کشور به ثبت رسد. و در سال ۱۳۸۶ با انتقال مردان نمکی و آثار به دست آمده از معدن نمک چهرآباد به موزه موقت مومیایی ها تبدیل شد و در سال ۱۳۸۸ اولین موزه باستان شناسی استان در این عمارت افتتاح شد.
 

عمارت باغ ارم
عمارت باغ ارم، در دامنه کوه آسیاب سه تایی واقع شده  که از شمال غربی به خیابان آسیاب سه تایی، از شمال شرقی به بلوار ارم و از شمال به میدان ارم در شیراز محدود می شود. این عمارت، توسط جانی خان قشقایی و پسرش محمدقلی خان در زمان فتحعلی شاه قاجار ساخته شد ولی ساختمان کنونی عمارت در زمان ناصرالدین شاه قاجار به دستور میرزا حسن علی خان نصیرالملک طبق معماری دوره صفویه و قاجاریه و در سه طبقه احداث شد. از ویژگی های بارز طبقات این عمارت وجود حوض با آب نما و طاق هایی با کاشی های هفت رنگ در طبقه همکف، ایوانی دو ستونی با کاشی های هفت رنگ مزین به مجالسی از سواران، زنان و گل ها، تالارها بزرگ و کوچک در طبقات دوم و سوم، وجود سنگ های آهکی با نقوش برجسته داریوش به تقلید از نقش های تخت جمشید و دیگر هنرنمایی هایی که باید از نزدیک آن را دید.
باغ و عمارت ارم، در سال ۱۳۴۵ هـ.ش، پس از خریداری توسط دانشگاه شیراز خریداری مرمت شد و در سال ۱۳۵۸ این بار به وسیله سازمان میراث فرهنگی بازسازی شد و امروزه به باغ گیاه شناسی تبدیل شد و همچنان در اختیار دانشگاه شیراز قرار دارد.

مازندران - پل ورسک

پل ها
پل ها گذرگاه هایی بر روی رودها و دره ها هستند که به منظور تسهیل در رفت و آمد و کنترل طغیان آب رودخانه های غیر قابل کنترل، ساخته شده است . فرآیند ساخت پل از زمانی شروع شد که بشر برای تسهیل تردد خود از روی نهرها، دره ها، مسیل ها و دسترسی آسان به این اماکن، به فکر قرار دادن تنه درختان و سنگ ریزه ها بر روی رودخانه ها، به منظور مهار آب و مشخص کردن مسیر جریان آن ها افتاد.
هرچند قدمت ساخت پل در ایران به دوره هخامنشیان می رسد ولی از این دوره غیر از پایه های چند پل چیزی باقی نمانده است، ولی یکی از مهم ترین دوره های پل سازی ایران قبل از اسلام، مربوط به عصر ساسانیان است که با وجود گذشت ۱۵۰۰ سال هنوز حدود ۷۴ پل از آن دوره باقی مانده که برای مثال می توان پل دختر در استان لرستان روی کرخه را نام برد. پس از اسلام، صنعت پل سازی در دوره صفویه، به اوج شکوفایی رسید و این دوره با ۱۴۳ پل، یکی از درخشان ترین دوره های پل سازی در ایران به شمار می رود.
 

پل خداآفرین
پل خداآفرین، متشکل از دو پل مستقل است که در شهرستان کلیبر در استان آذربایجان شرقی، بر روی رودخانه ارس ساخته شده است. پل اول با طول ۱۶۰ متر و ۱۵ طاق جناقی- هلالی و با ابعاد نامساوی، متعلق به دوره سلجوقی و در واقع از مشترکات ایران و جمهوری آذربایجان به شمار می آید. این پل همچنین، از مصالحی چون سنگ های قلوه و لاشه در قسمت پایه ها و آجر در ساختمان طاق ها و ملات آهک و گچ ساخته شده است. پل دوم خداآفرین، متعلق به دوره صفوی است که با فاصله حدود ۱۰۰ متر با پل اول و با ۱۲۰ متر طول، ۱۰ طاق، از مصالح سنگ تراشیده همراه با ملات گچ و آهک ساخته شده است.

 قاری کورپوسی یا پل پیرزن
قاری کوپوسی از جمله پل های تاریخی و مشهور استان آذربایجان شرقی است که بر روی رودخانه «میدان چایی» در خیابان ثقه الاسلام شهر تبریز واقع شده است. از آنجا که هزینه احداث پل را پیرزنی به عهده گرفته است آن را «قاری کورپوسی» نام نهاده اند. کلمه «قاری» در زبان ترکی به معنای «پیرزن» و «کورپی» به معنای «پل» است.
قاری کورپوسی در واقع بازار بزرگ و بخش شمالی شهر را که شامل ششگلان و دوه چی یا همان شتربان می باشد را به هم متصل می نماید. این پل در ابتدای ساخت دارای هشت دهنه با قوس های مدور بود ولی در اواخر دوران قاجار سرستون های کله قوچی و چراغ های قدیمی نیز بر آن اضافه شد. پل پیرزن در تاریخ ۱۳۷۹/۹/۲۰ با شماره ی ثبتی ۲۹۲۱ در فهرست آثار ملی قرار گرفت.

پل دختر میانه
پل دختر در فاصله ۲۰ کیلومتری جنوب شرقی شهر میانه و در دامنه شرقی قافلانکوه، بر روی رودخانه قزل اوزن ساخته شده است. این پل از سه دهانه بزرگ و محکم با پایه های آجری بر روی آب برهای سنگی تشکیل شده است. به عقیده باستان شناسان ساخت اولیه این بنا متعلق به دوره ساسانیان می باشد، اما با توجه به سبک معماری و ویژگی های آن، می توان تاریخ ساخت این پل را به قرن ۸ هجری نسبت داد.
 

 پل میمند
پل میمند، از پل های دوره صفویه در استان آذربایجان غربی است که بر روی رودخانه گدار در کنار روستای میمند شهرستان نقده ساخته شده است. بقایای این پل نشان می دهد، این پل در گذشته، شاه راه ارتباطی بین سه شهر مهاباد، نقده و ارومیه بوده است ولی از آن جا که پایه های آن بر روی بستر رودخانه خروشان گدار ساخته شده از پی سازی محکمی برخوردار نبود.
پل تاریخی میمند از دو پایه سنگی مکعبی تراش دار، آجر و سه دهانه ساخته شده که دهانه وسطی، از دهانه های کناری بزرگ تر است. مصالح مورد استفاده در این پل: آجر، ملاط آهک و در بخش فوقانی سنگ های درشت رودخانه است.

پل گاومیشان
پل گاومیشان، در شهرستان دره شهر استان ایلام، بر روی رودخانه سمیره ساخته شده است. این پل با دهنه ایی به عرض ۵۰ متر، بزرگ ترین دهنه پل کشور است که در دوره ساسانیان احداث شد. این پل دارای پنج چشمه بزرگ است است که پایه ها و تکیه گاه های اصلی پل دایره ای شکل و قطور است.
پایه های اصلی پل گاومیشان، از چیده شدن سنگ های مکعبی بزرگ و تراشیده شده در ابعاد مساوی بر روی به وجود آمده است. مصالح اصلی مورد استفاده در این پل، سنگ، آجر و ملاط گچ است. از دیگر ویژگی های بارز این پل وجود طاقچه های مسدود و باز و نیز موج شکن های است که به وسیله آن راهروها با چند پله به هم متصل می شوند.
پل تاریخی گاومیشان در سال ۱۳۷۷ توسط سازمان میراث فرهنگی کشور در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
 

سی و سه پل
سی و سه پل، با طول تقریبی ۲۹۵ متر و عرض ۱۳.۷۵ متر در سال ۱۰۱۱ هجری و در زمان صفویه بر روی رودخانه زاینده رود در شهر اصفهان ساخته شد. این پل توسط الله وردی خان سپهسالار در دو طبقه احداث شد و چهار باغ عباسی را به چهارباغ بالا متصل می کرد.
سی و سه پل که به نام الله وردی خان هم معروف است دارای نام هایی دیگری چون پل جلفا، سی و سه چشمه، چهار باغ و زاینده رود است، در دوره صفویه محل برگزاری جشن «آبریزان» یا «آبریزکان» بود. از ویژگی های مهم این پل وجود پیاده روی مسقف در طبقه پایین و بالای پل است. عمده مصالح به کار رفته در این پل؛ آجر با ملات گچ در تمام بدنه و و طاق های طبقه بالا و سنگ با ملات ساروج در پایه ها و برج های کناری طبقه پایین است
 

پل مشیر
پل مشیر الملک در سال ۱۲۸۸ هـ. ق، به دستور حاج میرزا ابوالحسن خان مشیرالملک، حاکم فارس، بر روی رودخانه دالکی در مسیر راه برازجان – شیراز در استان بوشهر ساخته شده است. این پل تاریخی که به منظور انجام امور تجاری و یک راه ارتباطی بین فارس و بوشهر در دوره قاجاریه به شمار می آمد، دارای ۶ دهانه است که دهانه وسطی از دیگر طاق ها بلندتر و پهن تر است. به دلیل خروشان بودن رودخانه دالکی، پایه های این پل در دو جهت مخالف و موافق جریان رودخانه، دارای موج شکن های مثلثی و موج شکن مدور است. حاج محمد رحیمی، معمار معروف محلی در ساخت این پل از مصالحی چون، قلوه سنگ و ملاط ساروج و گچ استفاده کرد و نمای بیرونی و سطح روی آن را با آجرکوره ای تزیین کرده است.

پل بازارک
پل بازارک، در زمان حکومت قاجاریه بر روی رودخانه سیاب یا سیاه آب که در گذشته در منطقه رباط کریم جریان داشت و یکی از راه های مهم ارتباطی و عبور کاروان ها و مسافران رباط کریم به ساوه به شمار می رفت، ساخته شد. در واقع این پل، در گذشته و در زمان جریان رودخانه سیاب، به عنوان تنها راه ارتباطی بین کاروانسرای حاج کمالی در شرق رودخانه یعنی رباط کریم و قلعه سنگی در غرب رودخانه، از اهمت بالایی برخوردار بود.
پل بازارک دارای سه دهنه طاق است که دهانه میانی بزرگتر از دهانه های کناری است. این پل امروزه در محله بازارک، خیابان شهید مجید ناصری واقع شده است. پل بازارک در سال ۱۳۸۲ به شماره ۱۰۸۱۹، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

پل شالو
پل شالو، از جمله پل های دوره ساسانی است که بر روی یکی از سرشاخه های رود کارون و در مسیر راه شوسه ایذه – دره دز ساخته شده است. این پل با پایه هایی به طول ۱۵۰ متری بر روی دره ای تنگ احداث شده و از مهم ترین راه های ارتباطی جنوب ایران بود که خوزستان را به فلات مرکزی ایران متصل می کرد. البته باید خاطر نشان کرد که این پل، در دوره هخامنشی، اصفهان را به شهرهای ایذه و شوشتر متصل می کرد. مصالح مورد استفاده در این پل، قلوه سنگ، سنگ های تراشیده و ملات گچ و آهک است. امروزه به جای پل قدیم شالو، برای ارتباط طرفین کوه و تردد وسایل نقلیه سنگین پل آهنی احداث شده است.

پل تاریخی میر بهاالدین
پل میربهاالدین،‌ پل ارتباطی زنجان – کردستان در دوره قاجاریه به شمار می رفت که در سال ۱۳۱۲ هـ. ق، توسط تاجر به نام ناحیه خمسه، حاج میرزا بهاالدین زنجانی، در جنوب شهر زنجان و بر روی رودخانه زنجان رود ساخته شده است. این پل از ۳ دهانه با طاق جناقی و هلالی تشکیل شده که طاق وسطی از دیگر دهانه ها بزرگتر می باشد.
پل میربهاالدین از قطعات سنگ تراشیده و ملات آهکی ساخته شده و پایه های آن بر روی سطح سنگ فرش شده قرار دارد و بالای این پایه ها، دو طاق کوچک دو طبقه ای وجود دارد، نمای بیرونی این پل پوشیده از آجر است. پل میربهاالدین در سال ۱۳۵۶، با شماره ثبتی ۱۴۴۸ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
 

پل حاج سید محمد
پل حاج سید محمد، در سال ۱۳۳۰ هـ. ق، توسط حاج سید محمد، از تجار معروف زنجان در دوره قاجار، در مسیر زنجان- همدان بر روی رودخانه زنجان رود ساخته شد. این پل از ۳ دهانه جناقی اصلی و ۲ دهانه کوچک جناقی بر روی پایه های سنگی تشکیل شده که دهانه میانی آن بزرگتر از دهانه های کناری است. پایه های پل تا ارتفاع ۲ متر با سنگ های سفید و ملات ساروج بر روی سطح سنگ فرش شده رودخانه ساخته شده و دردرون پایه ها از سنگ های درشت رودخانه استفاده شده است. طرفین سطح گذرگاه پل، جان جان پناه هایی وجود دارد که به وسیله سنگ های رودخانه ای پوشیده شده است.
پل حاج سید محمد، در سال ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۴۸۶ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

پل سردار
پل سردار، سومین پل احداثی بر روی رودخانه زنجان رود است که در سال ۱۳۳۳ هـ.ق ، توسط یکی دیگر از بزرگان ناحیه خمسه، یعنی ذوالفقارخان اسعدالدوله، در قسمت جنوب غربی شهر زنجان ساخته شد. البته عده ای ساخت پل سردار را به حاجیه خانم قمرتاج نسبت می دهند. این پل دارای ۳ دهانه با طاق های جناغی است که مثل سایر پل های دوره قاجار دهانه وسطی پل از دیگر دهانه ها بزرگتر است و برخلاف ۲ پل موجود بر روی رودخانه زنجان رود از تزیینات معلقی زیبا در حاشیه طاق ها و چشمه طاق ها، تزیینات کاشی بر بالای دهلیزها و کاشی کاری به صورت نوار در اطراف دهانه پل و نیز آجر در نمای شرقی، برخوردار است.
پل سردار در سال ۱۳۵۶ با شماره ثبت ۱۴۸۵ توسط سازمان میراث فرهنگی، در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
 

پل لاتیدان
پل لاتیدان، طولانی ترین پل تاریخی ایران است که در شهرستان خمیر از بخش های مرکزی بندرعباس در استان هرمزگان واقع شده است. این پل، معروف به پل کول در دوره صفویه بر روی رودخانه کول احداث شد. در ابتدای ساخت پل لاتیدان دارای ۲۳۳ دهانه بود که در میان طاق های آن چشمه طاق هایی در طبقه دوم ساخته شده است. پل لاتیدان سال‌ها در زیر خاک مدفون بود اما در سال ۱۳۷۲، در اثر سیلاب در نزدیکی شهرستان خمیر از زیر خاک نمایان شد.
پل لاتیدان در دوره صفویه، ابتدا به منظور عبور کاروان ها نظامی برای بیرون راندن پرتغالی ها از خلیج فارس بنا شده بود ولی بعدها به یک پل تجاری در مسیر بندرعباس- لار تبدیل شد. مصالح عمده مورد استفاده در این پل، بیشتر سنگ های تراشیده شده است که این از مهم ترین تفاوت های این پل با دیگر پل های آجری دوره صفویه است. پل لاتیدان در سال ۱۳۷۷ با شماره ثبت ۲۰۰۵ توسط سازمان میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.

پل ورسک
پل ورسک در سال ۱۳۰۶، در ۸۵ کیلومتری جنوب قائم شهر- تهران، محور سوادکوه در استان مازندران، بر روی دره ورسک ساخته شد. این پل توسط مهندسان آلمانی و اتریشی و به سرمهندسی والتر اینگر با تضمین ۷۰ ساله، در طول جنگ جهانی دوم، با ابزار آلات بسیار ساده مثل دینامیت و دریل دستی احداث شد و با توجه به ارتفاع زیاد این بنا در محل دره ورسک، هیچ سازه فلزی در ساخت آن مورد استفاده قرار نگرفته است.
پل ورسک در جنگ جهانی دوم به دلیل نقش مهمی که در جابجایی نیروهای متفق داشت از شهرت جهانی برخوردار شد به طوری که چرچیل، نخست وزیر انگلیس آن را پل پیروزی نامید. در ساخت این پل که دارای ۶۶ متر دهانه قوسی و ۱۱۰ متر ارتفاع از ته دره است از مصالحی چون؛ ملات سیمان، شن شسته شده و آجر استفاده شده است. پل ورسک با شماره ثبتی ۱۵۳۴ در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.

گلستان - گنبد کاووس - برج قابوس

برج به بنای بلند و مدور و یا چند ضلعی گفته می شود که بیشتر به منظور دیده بانی و دفاع مورد استفاده قرار می گرفت. اغلب این بناها به صورت مجزا در نزدیکی دیوار شهرها، قلعه ها و یا کاروانسراها به شکل حصاری استوانه ای احداث می شدند و یا متصل به دیوارها و استحکامات قلعه ها ساخته می شدند.
البته علاوه بر این که برخی از کبوترخانه ها و مقبره ها برج نامیده می شدند تعدادی از بناهایی که میل نامید می شدند و به منظور روشن کردن آتش در بالای این میل ها و راهنمایی گمشدگان ساخته می شدند برج نام گرفتند.
اولین برج برجای مانده در ایران، برج های مستطلیل شکل با دیوارهای خارجی منقش به برجستگی های نیمداره ای هستند که در ویرانه های اقامتگاه امویان وجود دارد.
تعدادی از مهم ترین برج های تاریخی ایران عبارتند از: برج سه گنبد آذربایجان غربی، برج غفاریه در مراغه، برج کهنه شهر، برج شاطر در اردبیل، برج کبوتر در تیران و کرون، برج کهن دژ در خمینی شهر، برج کردان و برج میدانک در کرج، برج حسینیه خان در بندر گناوه، برج و قلعه خورموج، برج طغرل در ری، برج های رضاخانی در بهبهان، برج پیرعلمدار و برج طغرل در دامغان، برج چهل دختر در سمنان، برج کاشانه و برج مزج در شاهرود، برج ها دوگانه خرقان در بویین زهرا، برج آجری اوشقون بابا و برج اوچ گنبد خان در بیجار، برج بهرامجرد و برج محله سلورد در بردسیر، برج خشتی استبرق در شهربابک، برج نادری در کرمان، برج رادکان در کردکوی، برج قابوس در گنبد کاووس.

برج طغرل
برج طغرل با مساحتی حدود ۴۸ متر مربع و ارتفاعی ۲۰ متر در شرق آرامگاه ابن بابویه در شهرری در استان تهران واقع شده است. این برج با قدمتی ۷۰۰ ساله متعلق به دوران حکومت سلجوقیان می باشد که به صورت استوانه ای و متشکل از ۲۴ کنگره با اسکلتی خشتی و آجری ساخته شده است.
با توجه به وجود ۲۴ کنگره موجود در برج طغرل می توان آن را یک ساعت آفتابی عظیمی دانست که تیغه های آجری و شیارهای روی آجرها در برابر نور خورشید، کار عقربه های ساعت را انجام می دهند به طوری که حتی دقیقه ها و ثانیه های روز را هم معلوم می کنند. از دیگر کاربردهای این در برج در گذشته، روشن کردن آتش بر روی دیوارهای بلند برج در شب های تاریک بود. بدین ترتیب که مسافران جاده ابریشم که از خراسان به ری می آمدند در تاریکی شب در جاده نمانند. البته در روزها نیز پاسخگوی احتیاجات گاه شماری مردم بوده است.
برج طغرل در سال ۱۳۰۱ هـ. ق، به دستور ناصرالدین شاه قاجار و توسط وزیر وقت، امین السلطان مرمت و بازسازی شد. در سال ۱۳۱۰ برج طغرل با شماره ۱۴۷ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید. بعد از پیروزی انقلاب اسلامی تا مدت ها این برج مورد استفاده قرار نگرفت و متروک ماند تا این که در نیمه سال ۱۳۷۷ برای بار دوم مرمت آن آغاز شد و در زمستان سال ۱۳۷۹ به پایان رسید. در حال حاضر نیز بازسازی بنا برعهده شهرداری منطقه ۲۰ تهران است که حدود ۲ هکتار محوطه برای آن با هدف گسترش و ساخت فرهنگسرا، کتابخانه، موزه و رستوران در نظر گرفته شده است.
 

برج چهل دختر
برج چهل دختران دامغان با ارتفاعی حدود ۱۵ متر در غرب شهر دامغان و در کنار جاده دامغان به سمنان واقع شده است. عده ای تاریخ ساخت بنا را به دوران پیش از اسلام نسبت می دهند. البته با توجه به سبک معماری و تحقیقات انجام گرفته و خاک برداری های صورت گرفته در این بنا ونیز وجود دو اثر تاریخی مهم به نام های کوشمغان و زاوغان در نزدیکی آن این بحث را قوت می بخشد که به احتمال زیاد زمانی برج چهل دختران یکی از آتشکده ها و اماکن مهم و متبرکه زرتشتیان به شمار می آمد و احتمالاً برج چهل دختران همانند برج چهل دختر سمنان از خشت خام ساخته شده بود. اما در دوران حکومت سلجوقیان، در سال ۴۴۶ هجری و به دنبال فرو ریختن قسمت هایی از بنا، ابوشجاع اصفهانی دستور ساخت و بازسازی برج را داد و تقریباً برج چل دختر به سبک برج طغرل و میل رادکان احداث گردید.
برج چهل دختران دامغان که در کنار امامزاده جعفر، امامزاده محمد و مقبره شاهرخ تیموری قرار گرفته، دارای نمایی آجری با کتیبه ای در سردر برج می باشد. این کتیبه به خط کوفی نوشته شده است که خواندن آن بسیار مشکل است. در وسط برج قبر ساده ای از گچ وجود دارد که صاحب آن مشخص نیست.
برج چهل دختران دامغان در سال ۱۳۱۰ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.

فارس - شیراز - سعدیه

آرامگاه ها
محل دفن اجساد مردگان در حفره های داخل خاک را گور یا قبر گویند. حال اگر این محل مورد احترام مردم باشد و شخص متوفی جزو شخصیت های مهم دینی، اجتماعی و یا سیاسی باشد به آن جا آرامگاه یا مقبره گفته می شود. همان طور که از نامش مشخص است، آرامگاه در فرهنگ فارسی به جای آسایش، محل آرام، خانه، مسکن، وطن، آبادی معنی شده است. بنابراین آرامگاه به عنوان بنای یادبود برای فرد یا افراد معروف ساخته می شود که گورشان در داخل این بنا قرار دارد.
تعدادی از آرامگاه موجود در کشور که برای یک شخص خاص، مجزا و در محل های خاص ساخته شده اند جزو آثار دیدنی کشور به شمار می آیند و هر ساله تعداد زیادی جهت زیارت و بازدید به این اماکن مراجعه می کنند. از این آرامگاه ها و مقبره ها می توان به آرامگاه و مقبره: مقبره الشعرا در تبریز، ابن بابویه در تهران، ظهیرالدوله در تهران، آبش خاتون در فارس، آرامگاه ابوعلی سینا و بابا طاهر در همدان، آرامگاه امام محمد غزالی یا هارونیه در مشهد، آرامگاه نادر در مشهد، آرامگاه بایزید بسطامی در شاهرود، آرامگاه شاه نعمت‌اللّه ولی در كرمان، آرامگاه شیخ عطار نیشابوری در نیشابور، آرامگاه صائب تبریزی در اصفهان، مقبره اوحدی مراغه‌ای در مراغه و غیره اشاره کرد.

مرکزی - اراک - بازار اراک

بازار به محل خرید و فروش و عرضه کالا گفته می شود و ریشه اصلی این کلمه از زبان پهلوی گرفته شده است. این مکان در واقع، محل حضور عده ای با عنوان «خریدار» برای تهیه کالا و خدمات مورد نیاز خود از عرضه کنندگان کالا و خدمات با عنوان «فروشندگان» است. بنابراین: بازار محل تجمع خریداران و فروشندگانی است که در حال انجام مبادله و داد و ستد کالا و خدمات هستند.
هرچند، شکل گیری بازار، مقارن با شکل گیری شهرها بود و در طی تاریخ و از دوران هخامنشیان تا ایران پس از اسلام شاهد رشد و رونق این مکان ها بودیم، اما آنچه امروزه از بازارهای قدیمی موجود در شهرهای ایران باقی مانده و هم اکنون نیز مورد استفاده قرار می گیرد متعلق به دوران صفویه به بعد است، به طوری که بسیاری از بازارهای بزرگ در شهرهای بزرگی چون: تبریز، اردبیل، شیراز، اصفهان، قزوین، تهران از یادگاری های آن دوره به بعد است.
مهم ترین مشخصات بازارها سنتی ایران عبارتند از: وجود راسته یا گذرگاه های اصلی و فرعی، وجود مجتمع های تجاری که دارای انبارها و محل هایی برای سکونت موقت بازرگانان بودند و نیز وجود مجتمع های تجاری بی امکان سکونت مثل قیصریه، تیمچه و بدستان. با گسترش بازار رفته رفته در کنار این مکان، کاروانسرا، حمام، مدارس، خانقاه و امکانات دیگری چون پارک و زمین چوگان تاسیس شد.
امروزه ما شاهد تغییرات اساسی در ساختار معماری بازارها هستیم، ساخت پاساژها، بازارهای مدرن، مجتمع های تجاری چند منظوره با ساختاری متنوع و برگرفته از معماری غرب از جمله این تغیرات است.
 

بازار تبریز
بازار تبریز با داشتن مساحتی حدود ۱ کیلومتر مربع، یکی از بزرگ ترین و مهم ترین بازارهای سرپوشیده ایران و جهان به شمار می آید. هرچند اطلاع دقیقی از تاریخ احداث آن در دست نیست، اما مورخان و جهان گردانی نظیر: ابن بطوطه، مارکوپولو، شوالیه شاردن، جاکسن، اولیای چلبی، گاسپار دروویل، الکسیس سوکتیکف، یاقوت حموی، اوژن فلاندن، حمدالله مستوفی، مقدسی و سایرین که از قرن چهارم هجری تا دوره قاجاریه از این بازار بازدید کرده اند، درتوصیف آن مطالب زیادی نوشته اند. در خصوص موقعیت و مکان ساخت این بازار باید گفت؛ این بازار در تبریز به گونه ای ساخته شده است که در هسته مرکزی شهر واقع شده و از سمت شرق به عالی قاپو، از سمت غرب به مسجد جامع و از قسمت شمال، بخش هایی از شمال رودخانه مهران را در برمی گیرد.
بازار امروزی تبریز بعد از زلزله سال ۱۱۹۳ هجری قمری که مصادف با اواخر دوران زندیه و آغاز حکومت قاجاریه بود، به دستور نجفقلی خان دنبلی، والی تبریز بازسازی شد و در حال حاضر نیز این بازار با طاق ها و گنبدهای بلند آجری دارای ۵هزار و ۵۰۰ باب حجره، مغازه و فروشگاه، ۴۰ نوع شغل، ۳۵ باب سرا، ۲۵ باب تیمچه، ۲۰ باب مسجد، ۲۰ باب راسته و راسته بازار، ۱۱ باب دالان و ۹ باب مدرسه دینی می باشد. بعضی از تیمچه ها و سرای ها سه طبقه اند، به طوری که طبقه اول برای نگهداری کالا، طبقه دوم مخصوص تجارت و محل کسب و کار و طبقه سوم به عنوان محل استراحت و دفتر کار اختصاص داده شده است.
بازار تاریخی تبریز علاوه بر این که در سال ۱۳۵۴ هـ. ش، در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید، در مرداد ماه سال ۱۳۸۹ هـ. ش، نیز به عنوان نخستین بازار جهان در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.

بازار ارومیه
بازار ارومیه، یکی از بازارهای تاریخی متعلق به دوران صفویه است. این بازار در قسمت جنوب شرقی شهر ارومیه و بین خیابان امام، خیابان عسگرآبادی، اقبال و مهاباد واقع شده است. این بازار با معماری ساده طاق ها، چشمه ها و گنبدهای مختلف دارای تیمچه ها، حمام ها، سراها و مسجدهای مربوط به دوران زندیه و قاجاریه می باشد. مسجد جامع ارومیه نیز در این کنار این بازار و در شمال راسته عطاران که به میدان گندم مشهور واقع شده است.
سنتی ترین، مهم ترین و پررونق ترین راسته های بازار ارومیه، شامل راسته های مسگران، حلبی سازان، چاقوسازان، زرگران، فرش فروشان، کفاشان، بلورفروشان، بذرفروشان و عطاران می باشد. همچنین در بین راسته ها، حمام های قدیمی چون: حمام آخوند، حمام تجلی، حمام قائم و قراجه برای استحمام مردم و بازاریان احداث شده است.
از دیگر مجموعه های موجود در این بازار می توان به سرای حاج ابراهیم و کاروان سرای واقع در شمال مسجد جامع محل بارانداز فرش بود و سرای شجاع الدوله محل بارانداز لوازم مورد نیاز راسته های دیگر بود. لابته امروزه این راسته ها با کمی تغییرات به حیات اقتصادی خود ادامه می دهند.
 

بازار خوی
بازار تاریخی خوی، بازار وسیع و قدیمی است که در بخش شرقی شهر و در موازات خیابان طالقانی و انقلاب خوی واقع شده است. وجود دورازه سنگی و بقایای به جا مانده از حصار شهر قدیمی و خندق پشت آن و نیز براساس نوشته برخی از نویسندگان و جهانگردان، همچون ابن حوقل، بیانگر پایه گذاری این بازار در دوران اسلامی و دوران پیش از قرن چهارم است. با این وجود دوران آبادی و رونق بازار خوی متعلق به دوران صفویه، زندیه و قاجاریه می باشد. حکومت صفویه به دلیل نزدیکی شهر خوی به مرزهای دولت عثمانی و نیز به منظور کنترل ایلات و عشایر مرزنشین توجه زیادی به این منطقه داشت به طوری که در مواقعی از آن جا به عنوان پایتخت تابستانیخود استفاده می کرد.
با روی کار آمدن دولت های زندیه و قاجاریه بخش های مختلفی به بازار خوی افزوده شد و در اوایل دوره قاجاریه، به دستور عباس میرزای قاجار، امیر احمدخان دنبلی اقدام به ساخت مجموعه های جدیدی از چند راسته بازار سرپوشیده، سراها، چهارسوهای خوش ترکیب و گذرها در این بازار نمود. اما در بازار خوی برخلاف بازارهای اصفهان، کرمان، اراک به جز رگه چینی دقیق و منظم در بعضی از چهارسوها، هیچ گونه تزیینات گچ بری، کاشیکاری و کتیبه دیده نمی شود. از مهم ترین مصالحی بکار رفته در ساختمان بازار می توان به ملاط گچ، خاک، آجر و در بخش پی ساختمان، سنک اشاره کرد.
راسته های موجود در بازار خوی هرکدام مربوط به مشاغل جدا نظیر مسگر بازار، بورکچی بازار، زرگر بازار، خرازی بازار و فرشچی بازار است. همچنین در دوران قاجار در این بازار کاروانسراهایی با نام های خان، میرزا هاشم و چیت سازان جهت رفع نیاز و استراحت مردم و بازاریان ساخته شد.
 

بازار کرمانشاه
بازار کرمانشاه، یکی از بازارهای بزرگ سنتی ایران است که قدمتی بیش از ۱۵۰ ساله دارد. آبادانی و رونق این بازار به دوران حکومت فتحعلی شاه قاجار بر می گردد. فتحعلی شاه قاجار، در سال ۱۲۲۱ هـ. ق، فرزند خود محمدعلی میرزای دولتشاه را به حکومت ایالت کرمانشاه منصوب کرد. محمدعلی میرزا، در این ایالت اقدام به ساخت بازار بزرگ، سربازخانه شهری، کارخانه چوب سازی، بناهای مذهبی، میادین شهر، حمام ها و دیگر بناهای عمومی کرد. بازار اولیه در کنار رودخانه آبشوران ساخته شد ولی بعدها ساخت این بازار از دروازه سید جمعه شروع شد و به دروازه چقا سرخ که اصلی ترین بخش های شهر کرمانشاه به شمار می آید، ختم شد. بازار تاریخی کرمانشاه که به تاریکه بازار یا بازار زرگرها مشهور است؛ از مجموعه ی فعالیت های تولیدی، بازرگانی، اجتماعی، فرهنگی و مذهبی تشکیل شده است. این بازار متشکل از ۱۸ راسته بازار با عناوینی نظیر: بازار زرگرها، مسگرها، علافخانه، کلوچه پزها، صراف ها، آهنگرها، بزازخانه کهنه، بزازخانه نو و غیره است. علاوه بر این راسته ها، سراهای متعددی چون: سرای کاشانی، سرای حکیم الدوله، سرای نور، سرای اصفهانی‌ها، سرای وکیل الدوله، سرای خرما فروش‌ها، سرای فراش باشی، سرای عماد الدوله، سرای سنگ تراش‌ها، سرای رنگرزها و نیز بناهای عمومی مثل مسجد عماد الدوله، مسجد و حمام حاج شهبازخان در این بازار متمرکز است.
در دوران پهلوی، با ورود وسایل نقیله به کرمانشاه و ضرورت احداث خیابان ، در سال ۱۳۱۲ نقشه خیابان مدرس تهیه و عملیات اجرایی آن آغاز شد. با احداث خیابان مدرس بازار تاریکه به دو بخش شرقی و غربی تقسیم شد. البته این اقدام نقش فعالیت های تولیدی چون: آهنگری، مسگری، سفیدگری، سراجی، صندوق سازی، گیوه کشی، نعل سازی، رنگرزی، صرافی و غیره را کم رنگ کرد. ولی با اینحال، این بازار سنتی، بخشی از میراث کهن این شهر به شمار می رود که گذشته از معماری زیبا بازگو کننده تاریخ و خاطره گذشته شهر است.
بازار قدیمی کرمانشاه در سال ۱۳۷۶، با شماره ۱۹۴۴، از سوی سازمان میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.