• تخت‌سليمان

• پاسارگاد

• میدان نقش جهان

تخت جمشيد

اصفهان - کاشان - تپه سیلک

تپه به زمین های شنی و خاکی برجسته ای گفته می شود که ارتفاع آن بین ۱۵۰ و۶۰۰ متر است و بدین ترتیب ارتفاعش از کوه کمتر است. برخی از تپه های موجود در ایران، در گذشته به عنوان محل سکونت ساکنین اولیه به شمار می آمد به طوری که آریایی ها پس از ورود به ایران و در پی یافتن مکان مناسب و مراتع برای دام های خود در تپه های مستعد ساکن شده و تمدنی چشمگیر را برجای گذاشتند. بنابراین تپه های باستانی به تپه های گفته می شود که از مخروبه شهرها، قلعه ها، زیگورات ها و یا هر بنای عظیم دیگری برجای مانده است.
کشور ایران به دلیل تاریخ ۹ هزار سال خود دارای تپه هایی با قدمت ۹ و یا حتی ۱۰ هزار ساله است که تعدادی از آن ها عبارتند از: تپه حسنلو، تپه سیلک، تپه سنگ چخماق، تپه هگمتانه، تپه چغاگلان، تپه باستانی چغا آهوان، تپه حصار، تپه قدیمی نادر تپه سی، تپه قلعه جوق،تپه گل تپه، تپه سرگیزه، تپه باستانی روستای احمد آباد، تپه تاریخی رَبَط، تپه باستانی تیغن، تپه علی آباد، تپه چشمه علی، تپه تاریخی ده حسن، تپه باستانی پرندک، تپه باستانی سرتپه یا کله منار، تپه و قلعه باستانی پیرکمر، تپه باستانی کندر،تپه باستانی طولایی، تپه باستانی چغامیش، تپه اورتا، تپه باستانی روستای زاغه علیا، تپه چغا، تپه باستانی پریجا، تپه تاریخی نارنج باغ، تپه باستانی گل تپه.
 

تپه زیویه
تپه زیویه، یکی دیگر از بناهای تاریخی ایران است که دارای قدمتی حدود۳۵۰۰ سال قبل از میلاد و همزمان با دوره ی مادها و مانای ها می باشد. این تپه در روستای زیویه و در ۵۵ کیلومتری جنوب شرقی شهر سقز در استان کردستان واقع شده است. به اعتقاد باستان شناسانی چون پرفسور گیرتنس، مولف کتاب «هنر ایران در دوره ماد و هخامنشی»؛ قلعه زیویه یک قلعه حکومتی بوده و اشیای یافت شده گنجینه هایی هستند که در کنار جسد پادشاه سکایی گذارده شده است. البته موقعیت جغرافیایی خاص تپه زیویه و اشراف تپه نسبت به ارتفاعات مجاور از نظر استراتژیک، مستدل بر اهمیت این دژ است.
قلعه تپه زیویه، از دیواره های با جنس سنگ طبیعی وخشت های گلی ساخته شده است. این قلعه دارای سالن ها، اتاق های متعدد، تالار ستون دار با ۱۶ ستون سنگی، انبار قلعه، ورودی اصلی و پلکان سنگی با ۲۱ پله و حیاط است. داخل حیاط قلعه، چاه آبی وجود داشته است که آب باران به آن هدایت و از آن خارج می شد. براساس نوشته های سارگن در کتیبه ی مربوط به ۷۱۷ قبل از میلاد، پس از فتح این تپه توسط ایزیرتو زیبیه و آرمایید، این قلعه به آتش کشیده می شود. قلعه زیویه در سال ۱۳۲۵ براثر فرسایش خاک بر روی تپه پدیدار شد و در همین سال ها براساس تحقیقات و حفاری های تیم باستان شناسی به سرپرستی رابرت رایسون به طور کامل از زیر خاک بیرون آمد. این اثر گرانبهای تاریخی در سال ۱۳۴۶ با شماره ثبت ۷۶۲ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسید.
 

تپه حسنلو
تپه حسنلو، با قدمتی بیش از ۶ هزار سال قبل از میلاد، یکی از تپه های باستانی مهم ایران به شمار می رود که در ۷ کیلومتری شمال شرق شهر نقده و کنار روستای حسن لو در استان آذربایجان غربی واقع شده است. براساس کاوش های انجام گرفته بر این تپه تاریخی، باستانشناسان معتقدند تپه حسنلو محل سکونت اقوام مختلف در ۱۰ دوره متفاوت بوده است و ضخامت لایه های برجای مانده حاکی از سکونت قدیمی ترین اقوام در دوره دهم می باشد. رابرت دایسون از باستانشان تپه حسنلو، تاریخ تقریبی سکونت در این منطقه را متعلق به دوران تمدن ماننایی می داند.
تپه حسنلو به وسیله دیواری به قطر تقریبی ۳ متر و ارتفاع ۷ متر با برج های مربعی شکلی به ابعاد ۱۰در ۱۰ محصور شده بود. در وسط این قلعه حیاطی چند ضلعی نامنظم ساخته شده بود که دور تا دور آن را تالارهای ستون دار، ایوان های دراز و تاق های کوچک و بزرگ وجود داشت. در قسمت جنوبی حیاط، بناهایی چون تالار بزرگ یا معبد و تعدادی اتاق های متصل به هم وجود دارد. این معبد دارای سقف و ستون های چوبی بوده است. در قسمت غربی حیاط نیز ۱۵ باب اتاق بزرگ و کوچک دیده می شود. همچنین آثار به دست آمده از بخش شمالی حیاط مرکزی، حاکی از اختصاص این بخش به زنان و کنیزان آن دوره بوده است. مهم ترین این آثار عبارتند از: وجود مقدار زیادی جعبه های ویژه نگهداری وسایل آرایشی چون سرمه دان و وسمه دان استخوانی.
یکی از مهم ترین رویدادهای مربوط به تپه حسنلو، آتش سوزی عظیم این منطقه تاریخی در دوره چهارم یعنی بین سال های تا ۸۰۰ ۱۳۰۰ قبل از میلاد است.همچنین آثار یافت شده در این تپه شامل انواع اشیا نظیر: اشیای استخوانی و سنگی، اشیای نقره ای، اشیای سفالی، اشیای مفرقی و اشیای طلایی است. معروف ترین این اشیا «جام طلای حسنلو» است. این جام طلا با وزنی حدود ۹۵۰ گرم، طول ۲۱ سانتی متر و قر ۲۵ سانتی متر منقش به خدای آب، خدای زمین و خدای خورشید سوار بر ارابه می باشد.
 

تپه مارلیک
تپه مارلیک، با قدمتی حدود ۳ هزار ساله در قسمت شرقی سفید رود در دره گوهر رود و ۱۵ کیلومتری شهرستان رودبار در استان گیلان واقع شده است. در خصوص نام مارلیک دو نظریه وجود دارد: عده ای از پژوهشگران « نام مارلیک» را برگرفته از واژه گیلکی مار و لیک به معنی سوراخ می دانند و علت این نام گذاری را نیز وجود مارهای فراوان در این منطقه ذکر می کنند و گروهی نیز «مارلیک» را برگرفته از ۲ واژه مارد یعنی آماردها و لیک به معنی قوم بیان می کنند و این تمدن را متعلق به قوم آمارد می دانند.
براساس یافته های به دست آمده، تپه مارلیک را می توان گنجینه ای ارزشمند و نهان شده در دل تپه ایی طبیعی و صخره ای از جنس سنگ های سولفات آهن دانست که دارای اتاق خانه ها و آرامگاهی خصوصی برای فرمانروایان و شاهزادگان محلی بوده است. پژوهشگران معتقدند آماردها قومی آریایی و سکایی بودند که در قسمت های از گیلان و مازندران سکونت داشتند، این قوم در نیمه دوم هزاره دوم پیش از میلاد، به ارتفاعات شمالی رشته کوه البرز مهاجرت کردند و در بخش های کوهستانی این دامنه ساکن شدند. از آنجا که آماردها اقوامی نیرومند و جنگجو بودند توانستند به مدت ۴۰۰ سال حکومتی مقتدر و پیشرفته از لحاظ هنر و صنایع پایه گذاری کنند. با توجه به اشیای یافت شده، این اقوام استعداد و خلاقیت خاصی در زمینه هنر و صنعت داشتند به طوری که توانسته بودند فرهنگ و هنر دیگر اقوام همچون آشوری ها، اورارتویی ها، کیمیریه و سکاها نیز تحت تاثیر قرار دهند.
کاوش تپه مارلیک برای اولین بار در سال ۱۳۴۰ توسط تیم باستان شناسی با همکاری دانشگاه تهران و اداره باستان شناسی به سرپرستی دکتر نگهبان صورت گرفت. در پی حفاری های صورت گرفته حدود ۲۵ آرامگاه با اتاق آرامگاه همراه با اشیایی نظیر ظروف مفرغی، ظروف سفالی، ۱۴ دکمه تزیینی از جنس طلا، سوزن های طلا و مفرغ، دو مجسمه کوچک گاو مفرغی، دو مهر استوانه ای، ظروف نقره ای با لوله بلند طلا و نقش های افسانه ای، گوش پاک کن طلا و برنز، ناخن پاک کن طلا و مفرغ، انواع ادوات جنگی همچون: سر گرز، پیکان، شمشیر، خنجر، کلاه خود، سرنیزه، مچ بند، همچنین ابزار دوک پشم ریسی، جام های شیشه ای و جام با ارزش مارلیک است. این جام از طلای خالص با نقش برجسته دو گاو بالدار و درخت زندگی در وسط این دو گاو ساخته شده است.
تپه مارلیک در سال ۱۳۵۶ به شماره ۴۲۶ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
 

تپه سیلک
تپه سیَلک، از قدیمی ترین مراکز مناطق مسکونی ایرانیان باستان است که قدمتی حدود ۷ هزار ساله دارد. بر اساس کاوش های صورت گرفته این تپه دارای شش دوره فرهنگی متفاوت است که آخرین لایه تپه مربوط به تمدن عیلام در ۳ هزار سال قبل از میلاد می باشد. منطقه سیلک در قسمت جنوب غرب کاشان و سمت راست جاده کاشان به فین در استان اصفهان واقع شده است.
باستان شناسان، تپه سیلک را زیگورات یا محل عبادت اقوام باستانی می دانند که از گل رس و سفال ساخته شده است. در این محوطه باستانی دو گورستان وجود دارد که یکی از گورستان ها را که دارای تاریخی ۳۵۰۰ ساله است، گورستان «الف» نامیده اند و دیگری که متعلق به هزاره سوم می باشد، گورستان «ب» نام گذاری شده است. این گورستان در زیر باغ ها و زمین های کشاورزی ضلع غربی تپه ها قرار دارد.
عملیات اکتشافی در تپه سیلک برای اولین بار در سال ۱۳۱۰ هـ. ش، توسط تیم باستان شناسی فرانسوی از طرف موزه لوور فرانسه و به سرپرستی دکتر گریشمن انجام گرفت و تا سال ۱۳۱۶ نیز ادامه پیدا کرد. در جریان این عملیات و پس از حفر کانال ها و لایه برداری ها، آثار نفیسی از ظروف لوله دار بلند با نقش اسب و خورشید، دوک های گلی و سنگی، جنگ افزارهای آهنی، شمشیر، نیزه های بلند و لوح های گلی فراوان با قدیمی ترین نوع خط کشف شد. دومین عملیات کاوش در تپه های سیلک در سال ۱۳۸۰ با عنوان طرح بازنگری سیلک به مدت ۵ سال زیر نظر دکتر صادق ملک شهمیرزادی آغاز شد. دکتر ملک شهمیرزادی معتقد است؛ در ساخت این زیگورات حدود ۱ میلیون و دویست و پنجاه هزار خشت استفاده شده است که این نشان از اهمیت، رونق و پرجمعیت بودن شهر سیلک در ۴۷۵۰ سال پیش است. در واقع می توان تمدن سیلک را اولین تمدن شهرنشینی ایران مرکزی در کاشان دانست.
تپه سیلک در ۲۴ شهریور ۱۳۱۰ با شماره ۳۹ در فهرست آثار تاریخی و ملی ایران به ثبت رسیده است.
 

فارس - فیروزآباد - آتشکده اردشیر

یکی از مهم ترین آثار برجای مانده از دوره ساسانیان «آتشکده ها» هستند که محل عبادت و نیایش زرتشیان به شمار می آیند. در واقع این بناها مکانی مقدس برای نگهداری آتش مقدس و انجام مراسم مذهبی زرتشتیان است. تاریخ تاسیس آتشکده ها همزمان با زمان ظهور زرتشت می باشد. با بررسی معماری این بناها و وجود سه آتش بزرگ «آذرفرنبغ»، «آذر گشنسپ» و «آذربرزین مهر» به نظر می رسد، آتشکده ها متعلق به سه طبقه اجتماعی در دوره ساسانی بوده است. یعنی : «آذر فرنبغ» متعلق به موبدان بوده و در کاربان پارس در مسیر بندعباس- دارابگرد قرار دارد، آتشکده «آذر گشنسپ» به پادشاهان و آرتشتاران و بزرگان اختصاص داشت و محل آن در شهر شیزباگنزگ در کنار دریاچه ارومیه بود و سومین آتشکده «آذربرزین مهر» متعلق به کشاورزان و پیشه وران بود و در کوه های ریوند در شمال غربی نیشابور قرار داشت. با وجود تفاوت هایی که در معماری این بناها دیده می شود ولی هر آتشکده از چهار ضلعی که در چهار ضلع آن چهار درگاه طاقدار وجود دارد، تشکیل شده است که بر روی این فضای چهار ضلعی گنبدی با نام چهار طاقی قرار گرفته است و محل سوختن آتش مقدس نیز در وسط بنا در نظر گرفته شده است.
علاوه بر اینکه آتشکده ها محل نگهداری آتش مقدس بود، مردم از آن جا به عنوان امانت سرا استفاده می کردند. از آن جا که موبدان مورد احترام و اعتماد مردم بودند، مردم اموال خود را به آن ها می سپردند و موبدان این امانات را در مکان هایی که در زیر آتشکده ها برای این منظور و به قصد حفاظت از دید دزدان تعبیه شده بود نگهداری می کردند.
آتشکده ها بیشتر در مکان ها بلند تاسیس می شدند تا برای مردم قابل رویت باشد. اوج شکوفایی تاسیس آتشکده ها در زمان ساسانیان بود. ولی با پیروزی مسلمانان و پس از مسلمان شدن ایرانیان بیشتر این بناها یا ویران شدند و یا به مکان هایی چون مساجد و امام زاده ها تبدیل شدند.
مهم ترین آتشکده های موجود در ایران عبارتند از: آتشکده تمر در قریه تمرارومیه، آتشکده آذرباد در تبریز، آتشکده آناهیتا یا معبد آناهیتا در کنگاور کرمانشاه، آتشدان سنگى در سمیرم، آتشکد‌‌ه‌ کاریان در شیراز، آتشکده صمیکان در شیراز، آتشکده اردشیر در استخر استان فارس، آتشکده آذرجو در داراب، آتشکده آذرخش یا مسجد سنگی در داراب، آتشکده درمهر در یزد، آتشکده ورهرام یا بهرام در یزد، آتشکده قدمگاه در جهرم، آتشکده آبادى صح و قوشه در دامغان، آتشکده بازه هور در روستاى رباط تربت‌حیدریه، آتشکده بزرگ جره در کازرون، آتشکده پاسارگاد در شیراز، آتشکده چهار طاقى چهار قاپو در قصرشیرین، آتشکده دره شهر در دره‌شهر، آتشکده ساسانى نطنز در نطنز، آتشکدهٔ فرازمرا‌آور خذایا در کازرون، آتشکده فراش بند در فیروزآباد. آتشکده بردسوره در توس خراسان، آتشکده سیروان، آتشکده نیاسر در کاشان، آتشکده کرکویه در سیستان، آتشکده خوار اصفهان.

آتشکده آذرگشنسب یا تخت سلیمان
آتشکده آذرگشنسب از مشهورترین و بزرگ ترین آتشکده های فلات ایران است که در آذربایجان غربی و در ۴۹ کیلومتری شمال شرق شهر تکاب قرار دارد. این آتشکده در ضلع شمالی دریاچه ارومیه قرار دارد و دارای چهارطاق با محراب آتش و راهروهای مخصوص مراسم عبادی در اطرافش تشکیل شده است. آتشکده آذرگشسب که بعد از دوره ی ایلخانان «تخت سلیمان» نامیده شده، یکی از سه آتشکده مقدس حافظ جهان به شمار می رفت. از دیگر مجموعه های این آتشکده می توان به: ایوان بلند ساسانی معروف به ایوان خسرو با آجر قرمز و ملات ساروج، معبد آناهیتا، هشت ظلعی دوره ایلخانی، بقایای کاخ های دوره ایلخانی و تالار شورا اشاره کرد.
براساس افسانه های ایرانی دلیل نام گذاری این آتشکده به آذرگشنسب این است که: کيخسرو به هنگام گشودن بهمن دژ در نيم روز با تيرگي شبانه که ديوان با جادوي خود پديد آورده بودند، روبرو شد.آنگاه آتشي بر يال اسب وي فرود آمد و جهان را ديگر باره روشن کرد و کيخسرو پس از پيروزي و گشودن بهمن دژ، به پاس اين ياوري اهورايي، آتش فرود آمده را آنجا بنشاند و آن آتش و جايگاه به نام «آتش اسب نر» یعنی «آذرگشسب» يا «آذر گشنسب» ناميده شد. بنابراین این بنا دارای قدمتی ۳ هزار ساله است و در زمان حکومت هخامنشیان، اشکانیان و ساسانیان از ارزش و شکوه ویژه ای برخوردار بود.
آتشکده آذرگشنسب یا تخت سلیمان در سال ۱۳۸۲ به عنوان چهارمین اثر باستانی در فهرست میراث جهانی یونسکو به ثبت رسید.
 

آتشکده نیاسر
آتشکده نیاسر در ارتفاعات کرکس و مشرف به دشت و روستای نیاسر  کاشان، واقع شده است. باستانشناسان، ساخت این آتشکده را به اردشیر بابکان، موسس سلسه ساسانی نسبت می دهند و آن را اولین معبد و آتشکده ای می دانند که به وسیله ساسانیان در اوج رواج دین و آیین زرتشتی در ایران ساخته شده است.
آتشکده نیاسر دارای طول و عرض ۱۴ در ۱۴ متر و به شکل چهار طاقی می باشد که با سنگ و ملات گچ ساخته شده است. گنبد اصلی بنا دارای شکل تخم مرغی است. در وسط چهار طاقی گودالی برای روشن کردن آتش وجود دارد. بنای این آتشکده سمبل چهار عنصر اصلی باد، آب، خاک و آتش است و هر کدام از ستون ها دقیقاً یکی از ۴ جهت اصلی را نشان می دهد.
آتشکده نیاسر با شماره ۳۱۶ در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است.

آتشکده اسپاخو
آتشکده اسپاخو از کهن ترین آتشکده های برجای مانده از دوران ساسانیان در استان خراسان شمالی است. این آتشکده در کنار روستایی به همین نام یعنی اسپاخو در شهرسستان مانه و سلمقان بر بالای تپه ای بلند در دامنه جنگلی از کاج و سرو ساخته شده است. معماران ساسانی سقف این آتشکده را به صورت گنبدی شکل و با مصالحی چون لاشه سنگ و ملات ساروج ساخته اند. بنای سنگی آن شامل یک ایوان در ضلع شرقی با طاقی گهواره ای شکل است.
آتشکده اسپاخو در فهرستا میراث ملی به شماره ۱۵۷۹ به ثبت رسیده است.

 آتشکده تخت رستم
آتشکده تخت رستم، از آتشکده های مهم دوران ساسانیان به شمار می آید که در بالای کوه مخروطی شکل از جنس آنذریت و سنگ های آتشفشانی به نام کوه تخت رستم واقع شده است. این آتشکده که در ارتفاع ۱۳۱۸ متر کوه ساخته شده است در جنوب غربی شهرستان شهریار و در دهستان جوقین و در کنار روستای قجر به صورت تختگاه با مصالحی چون سنگ وملات گچ سنتی بنا گردیده است.
آتشکده تخت رستم، برای انجام مراسم آتش توسط موبدان زرتشتی احداث شد. این آتشکده از دو صفه یا تخت گاه تشکیل شده که یکی از صفه ها در قله صخره و دیگری در ارتفاع پایین تر قرار گرفته است. موبدان زرتشتی بر روی صفه اول که در فضای آزادی قرار دارد آتش روشن می کردند و در صفه دوم مراسم مذهبی انجام می دادند. در پایین تر از تخت گاه دوم نیز یک بنای گنبدی شکلی وجود دارد که باستان شناسان احتمال می دهند که آتش مقدس در آن جا نگهداری می شد.
آتشکده باستانی تخت رستم در ۲۹ آذر سال ۱۳۱۶ با شماره ۳۰۳ به عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت ملی رسید.