باغ های ملی
تاریخ ایجاد باغ در ایران به دوران پیش از اسلام می رسد و به عنوان جزوی از زندگی ایرانیان و معماری کشور در آن دوره می رسید به طوری که در بقایای به جا مانده از آتشکده های بزرگ و تقویت نمادهای آن ها سهم به سزایی داشته است. ایجاد باغ در نزد ایرانیان، حاکی از ارتباط عمیق فرهنگی و دینی مردم ایران با عناصر طبیعی و نیز نشان از سازگاری و همسو کردن نیازهای انسان و طبیعت است. به عقیده ایرانیان قدیم، «اوروزا»، که یکی از فرشتگان مقدس بود از آسیب رساندن به گل و گیاه، ناراحت و خشمگین می شد. بنابراین می توان گفت؛ وجود چنین اعتقادات و باورهایی می تواند یکی از عوامل مهم در وجود آمدن باغ های زیادی در سراسر سرزمین ایران شود.
باغ فتح آباد تبریز
براساس اسناد تاریخی، باغ فتح آباد در زمان ایلخانان مغول و زمان وزارت خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی، در حدود پنج کیلومتری شهر تبریز و در روستای فتح آباد احداث شد. این باغ در وسعتی حدود ۳۰ هکتار با عمارتی دو طبقه به وسعت ۲۰۰ متر مربع ساخته شده است.
باغ فتح آباد، از سه بخش اصلی تشکیل شده است که نام آن ها در اسناد تاریخی: باغ بیرونی، باغ اندرونی و باغ مشجر متصل به باغ اندرونی نامیده شده است. در واقع باغ اندرونی همان باغ تفرج و دو باغ دیگر باغ میوه وتولیدی به شمار می آمده است. در ساخت این باغ نظام هندسی کاملاً رعایت شده و طراح آن از نظم طبیعی زمین بهره گرفته است. علاوه بر عمارت دو طبقه و درختان میوه، وجود قنات و جریان آب این قنات که به صورت نهر به طور هماهنگ در سراسر این باغ دیده می شود و نیز وجود چهار حوضچه به شکل دایره و یک حوضچه به شکل مستطیل همراه با فواره از دیگر ویژگی های این باغ هستند.
باغ و عمارت فتح آباد، در سال ۱۳۷۴ هـ. ش، توسط آموزش و پرورش آذربایجان شرقی از خانواده عدل خریداری شد وبه عنوان «اردوگاه فرهنگی الغدیر» مورد استفاده این نهاد قرار گرفت و در آذرماه سال ۱۳۷۸ هـ. ش، به شماره ۲۵۱۸ در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسید.
باغ ملی یا ائل گلی تبریز
باغ ملی یا باغ ائل گلی، با استخری به مساحت ۵۴ هزار و ۶۷۵ متر مربع در جنوب شرقی شهر تبریز واقع شده است.
ساخت اولیه بنای این آبگیر، متعلق به زمان حکومت آق قویونلو ها است ولی توسعه آن مربوط به دوره حکومت صفویه می باشد، زمانی که شاهزاده قهرمان میرزا، پسر نایب السلطنه عباس میرزا، فرمانروای این منطقه بود اقدام به مرمت و ساخت بنای شش گوشه ۲ طبقه ای کرد که با مرگ وی، تزیین عمارت به اتمام نرسید. بعد از گذشت سال ها، سرانجام در سال ۱۳۴۹ هـ. ش، عمارت بازسازی و مورد بهره برداری قرار گرفت و پس از انقلاب اسلامی جزو آثار و میراث ملی ایران به شمار آمد.
چهارباغ اصفهان
چهارباغ اصفهان، به دستور شاه عباس صفوی ازمحل دروازه دولت تا دامنه کوه صفه یعنی دروازه شیراز فعلی در اصفهان ساخته شد. این گردشگاه که به صورت خیابان طویل و عریض با درختان و چنارهای فراوان احداث شد بیشتر به منظور گردش خانواده سلطنتی و درباریان استفاده می شد. چهار باغ، در زمان صفویه از رونق چشمگیری برخوردار بود و متشکل از درختان انبوه، نهرهای پرآب، حوض بزرگ و خیابان های پهن بود، اما در زمان قاجاریه و به ویژه در زمان فرمانروایی ظل السلطان رو به خرابی گذاشت، به طوری که وی اقدام به پرکردن جداول سنگی، فروش سنگ های باغ و از بین بردن نقاشی های طاق نما و دیوارها کرد.
امروزه چهار باغ، با طول حدود ۱۳ کیلومتر، اصفهان را به دوبخش شرقی و غربی تقسیم کرده و یکی از بزرگترین تفریحگاه و مراکز خرید مردم اصفهان به شمار می رود.
باغ فین کاشان
باغ فین در انتهای جنوب شرقی جاده فین یا خیابان امیرکبیر در شهر کاشان و در مجاورت چشمه سلیمانیه قرار گرفته است. باستان شناسان، تاریخ ایجاد این باغ را به دوران پیش از اسلام و همزمان با تمدن سیلک می دانند. اما این باغ در سال ۹۸۲ هـ. ق، بر اثر زلزله ویران شد و در سال ۱۰۰۰ هـ. ق، شاه عباس صفوی دستور ساخت باغی در این محل با مساحتی حدود ۳۳ هزار و ۷۰۰ مترمربع را داد. از ویژگی های مهم این باغ وجود: چشمه و سیستم آبرسانی، کوشک صفوی، حوز دوازده فواره، حیاط خلوت کریم خانی، حوض جوش، اتاق شاه نشین، کوشک قاجار یا شترگلوی فتحعلی شاه، حمام ها می باشد.
باغ نگارستان
باغ نگارستان، در سال ۱۱۸۷ هـ. ش، به دستور فتح علی شاه، برای استفاده ییلاقی در شمال میدان بهارستان تهران ایجاد شد. مهم ترین ویژگی این باغ وجود عمارت های قلمدان و دل گشا، اتاق هایی با درهای چوبی، دو تالار بزرگ در طرفین ساختمان مرکزی باغ با آینه کاری، نقوش طلایی، فرش های گران بها، چلچراغ های باارزش، تابلو های نقاشی میرزا جانی نقاش، میرزا بابا نقاش و عبدالله خان نقاش، ۶۴ اتاق، چهار تالار، کتابخانه باچهار سالن و ۶۰۰ متر زیربنا است.
عمارت نگارستان در سال ۱۳۰۷، توسط دکتر عیسی صدیق، وزیر معارف به دانشسرای عالی به سبک مدارس فرانسه تغییر وضعیت داد و در واقع اولین مركز آكادمیك كشور است كه به عنوان دارالمعلمین عالی برای پسران و دارالمعلمات برای دختران تأسیس شد. در سال ۱۳۱۸ به مدرسه فلاحت یعنی کشاورزی و در سال ۱۳۲۹ عمارت جنوبی آن مدرسه هنرهای زیبا و عمارت شمالی به مدرسه علمیه تبدیل شد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی ایران، در سال ۱۳۷۴، به پیشنهاد دکتر حبیبی، مهندس دانشور نقشه اولیه باغ تهیه و مورد بازسازی قرار گرفت و امروزه محل موزه هنرهای ملی است.
باغ ظهیرالدوله
باغ ظهیرالدوله، با مساحتی حدود ۴ هزار و ۳۰۰ متر مربع، در خیابان ظهیرالدوله تهران واقع شده است. این باغ متعلق به مشروطه خواه و عارف مسلک دوره قاجار یعنی «صفا علی ظهیرالدوله» است که در دوره ناصرالدین شاه با حفظ سمت وزارت تشریفاتی، مدتی حکومت شهرهایی چون: مازندران، همدان، گیلان، کرمانشاهان و شمیران را برعهده داشت. علاوه بر این، وی از مریدان شیخ صفی علیشاه بود.
ظهیرالدوله پس از فوت در همین باغ به خاک سپرده شد. البته به جز وی، در گستره باغ، چهره های شاخص فرهنگی، سیاسی و اجتماعی چون: ملک الشعرا بهار، رشید یاسمی، ایرج میرزا، رهی معیری، فروغ فرخزاد، دکتر محمد حسین لقمان ادهم، حسین مسرور ، امیرحشمت نیساری، سرتیپ حیدرقلی پسیان، قمرالملوک وزیری، حسین صبا، داریوش رفیعی و تنی چند به خاک سپرده شده اند. این باغ و آرامگاه در سال ۱۳۷۸ توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری استان تهران در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسیده است.
باغ ارم
باغ ارم، در دامنه کوه آسیاب سه تایی واقع شده که از شمال غربی به خیابان آسیاب سه تایی، از شمال شرقی به بلوار ارم و از شمال به میدان ارم در شیراز محدود می شود. مورخین تاریخ احداث این باغ را به اتابک قراجه حکمران فارس در دوره سلجوقیان نسبت داده اند که در زمان حکومت زندیه، به مالکیت سران ایل قشقایی درآمد. در زمان ناصرالدین شاه، باغ توسط میرزا حسن خان نصیرالملک خریداری شد و تغییراتی در آن صورت گرفت.
باغ ارم همانند باغ های دیگر ایرانی در آن زمان، محلی برای استراحت و پذیرایی از مهمانان رسمی و حکومتی درنظر گرفته شده بود و دارای عمارتی ۳ طبقه با سبک معماری عصر صفویه و قاجاریه همراه با استخر بزرگی در وسط باغ بود که آب این استخر از نهر اعظم تامین می شد. درختانی که در این باغ مورد استفاده قرار گرفته عباتنداز: سروناز، کاج، افرا، ارغوان، بید مجنون، سیاه بید، زبان گنجشک، بید مشک، سپیدار، اکالیپتوس، انار، ازگیل، نارنج، خرمالو، گردو، زردآلو، بدام، سیب، به، گلابی و انواع گل های زیبا. باغ ارم در سال ۱۳۴۵ توسط دانشگاه شیراز خریداری شد و در سال ۱۳۵۸، سازمان میراث فرهنگی آن را مرمت کرد و امروزه به عنوان باغ گیاه شناسی مورد بهره برداری قرار گرفته و همچنان در اختیار دانشگاه شیراز می باشد.
باغ جهان نما
باغ تاریخی جهان نما در شمال شرقی شیراز و در نزدیکی آرامگاه فردوسی واقع شده است. براساس نوشته ها این باغ در زمان های حکومت آل اینجو، آل مظفر و حتی پس از حمله تیمور گورکانی آباد بود. در دروه زندیه، دیواری از آجر و گچ به دور این باغ کشیده شد و کریم خان دستور ساخت عمارتی دو طبقه، معروف به کلاه فرنگی را در داخل باغ داد. در فضای باغ حوض های سنگی، آبشار و چهار خیابان وجود دارد که در اطراف این خیابان ها درختان سرو کاشته شده و در قسمت های دیگر باغ درختان نارنج و انار نیز به چشم می خورد. این باغ در زمان قاجاریه محل پذیرایی مهمانان رسمی بود.
باغ جهان نما، در سال ۱۳۸۳ هـ. ش، پس از بازسازی و مرمت، توسط شهرداری شیراز و ادراه کل میراث فرهنگی استان فارس مورد بهره برداری قرار گرفت.
باغ فتح آباد کرمان
باغ فتح آباد یا باغ بیگلربیگی، در سال ۱۲۵۳ هـ. ق، توسط فضعلی خان بیگلربیگی، حاکم کرمان، در ۲۵ کیلومتری شهر کرمان و در شهر اختیارآباد ساخته شد و بعدها الگوی احداث باغ شاهزاده ماهان شد. این باغ از بخش های مختلفی چون سردر، طاق نماهایی در طرفین تشکیل شده که در پشت هر یک از این طاق ها، اتاق هایی با سه در و پنج در وجود دارد. بعد از عبور از سردر باغ که ساختمانی دو طبقه است و در ضلع شمالی واقع شده، در قمست مرکزی باغ حوض بزرگی با فواره ای زیبا وجود دارد. منبع اصلی تامین آب جاری در این باغ، قنات مشهور فتح آباد بود که از جمله قنات های قدیمی و مشهور کرمان در گذشته بود.
عمارت تاریخی فتح آباد در سال ۱۳۸۱، توسط سازمان میراث فرهنگی در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
باغ شاهزاده ماهان
باغ شاهزاده با مساحت ۵۵ هزار متر مربع، در ۳۵ کیلومتری جنوب شرقی کرمان و ۶ کیلومتری شهر ماهان در دامنه چوپار واقع شده است. این باغ در سال ۱۲۹۷ هـ. ق، توسط فرمانروای کرمان، عبدالحمید میرزا فرمانفرما، با اقتباس از الگوی باغ فتح آباد، ایجاد شد.
با توجه به نوع معماری باغ شاهزاده ماهان، مشخص است که این باغ علاوه بر سکونتگاه، محلی برای پذیرایی و تشریفات پیش بینی شده بود. سر در ورودی باغ در دو طبقه و عمارت شاه نشین و حمام کوچک و اتاق های موجود در دو طرف این باغ از شاهکارهای عصر قاجار به شمار می آید. وجود آب نماها و حوض های به هم پیوسته در محور مرکزی از دیگر ویژگی های منحصر به فرد این باغ به شمار می رود. منبع اصلی آب باغ از جریان های آبی و قنات تیکران است که از ارتفاعات کوه جوپار سرچشمه گرفته و از بالاترین نقطه باغ طبق نظام آبیاری طراحی شده به صورت آبشاری پلکانی به قسمت های پایین باغ سرازیر می شود.
علاوه بر این ها، استفاده از درختان همیشه سبز، درختان سوزنی برگ مثل کاج و سرو، درختان سایه دار مانند نارون وحشی و چتری، چنار، سپیدار، گیاهان زینتی و درختان میوه هویتی خاص به این باغ داده است. باغ تخت شاهزاده که بر اثر زلزله سال ۱۳۶۰ آسیب دیده بود، توسط اداره فرهنگ و هنر استان خریداری و مورد بازسازی قرار گرفت و در فهرست آثار ملی کشور به ثبت رسید.
گلستان - گنبد کاووس - برج قابوس
.
